Roztocza

Roztocza

Roztocza (Acarina) – rząd pajęczaków (Arachnida), obejmujący około 30,000 gatunków. Występowanie: tereny subtropikalne, tropikalne, polarne, umiarkowane. Skrajne ekosystemy ich występowania to wody słodkie i morskie.

Liczne gatunki to ektopasożyty (żerujące na powierzchni ciała żywiciela), przenoszące choroby wirusowe, bakteryjne i nicienie. Pasożytują zarówno na bezkręgowcach, jak i kręgowcach (np. gadach). Często spotykane formy saprofityczne, nieszkodliwe i pożyteczne, wspomagające rozkład martwej materii.

Skrócona systematyka

• Podrząd: Nostigmata – gatunki prymitywne, duże i jaskrawo zabarwione. Występowanie: strefy tropikalne. Wszystkożerne i drapieżne
• Podrząd: Parasitiformes – symbionty, pasożyty czasowe lub stałe
  • Sekcja: Mesostigmata – zarówno drapieżniki, jak i pasożyty zewnętrzne i wewnętrzne bezkręgowców i kręgowców. Duże znaczenie przemysłowe ma Varroa jacobsoni, który odżywia się hemolimfą czerwi i pszczół. Wywołuje warrozę – spadek białek w hemolimfie. Postacie dorosłe pszczoły chore na warrozę są karłowate i nie posiadają skrzydeł
  • Sekcja: Tetrastigmata – Duże (do 7mm) gatunki nowogwinejskie, posiadają nożycowate chelicery, drapieżne.
  • Sekcja Metastigmata – Pasożyty zewnętrzne kręgowców, zwykle występują w strefach tropikalnych. Nożycowate chelicery. Występują kolce do nacinania tkanki i pobierania krwi. Do gatunków występujących w Polsce zalicza się kleszcz pastwiskowy.
• Podrząd: Acariformes
  • Sekcja: Prostigmata – Bardzo zróżnicowane, zarówno lądowe, słodkowodne, jak i morskie. Występują formy saprofityczne, drapieżne i pasożytnicze. do najbardziej charakterystycznych należy lądzień czerwonatka, którego postać larwalna jest pasożytnicza. Do gatunków słodkowodnych należy wodopójka kulista, która pasożytuje na owadach wodnych.
  • Sekcja: Astigmata – Kosmopolityczne, silnie rozwinięte chelicery, ciało miękkie, nie mają układu oddechowego i oddychają całą powierzchnią ciała. Występują wśród nich formy pasożytnicze, żerujące na człowieku, oraz szkodniki produktów spożywczych
  • Sekcja: Oribatida – Brak pasożytów, organizmy glebowe i saprofityczne. Ciało pokryte grubym oskórkiem. Oddychanie za pomocą tchawek. Mogą przenosić pasożyty, np. tasiemca.

Morfologia

Rozmiary zróżnicowane. Od 0,5mm do 3cm. W zależności od gatunku, różny kształt ciała: od robakowatych, przez prostokątne, po spłaszczone i okrągłe.
Wspólna cecha, odrózniająca je od reszty pajęczaków, to brak wyraźnego podziału między głowotułowiem i odwłokiem oraz brak segmentacji.
W zależności od rodzaju barwników karotenoidowych w oskórku – czerwone, zielonkawe lub żółte. Najbardziej znany w Polsce jest lądzień czerwonatka (Trombidum holosericeum).

W ich ciele wyróżnia się podstawowe dwa podstawowe elementy:

• Gnatosoma – występuje z przodu ciała, zawiera otwór gębowy. W ruchowym zestawieniu z drugą częścią – idiosomą, do której może być wciągana. Występują na niej przysadki gębowe. W przeciwieństwie do reszty pajęczaków, w gnatosomie roztoczy nie występują zwoje mózgowe. Narząd ten ma kształt dłuższego lub krótszego, ruchliwego stożka, a w jej skład wchodzą:
  • nadgębie (rostrum) – sklepienie gnatosomy, nakrywa chelicery od strony grzbietowej
  • chelicery – w zagłębieniu gnatosomy. Główny narząd pobierania pokarmu. Ostatni człon może tworzyć szczypce lub strukturę podobną do szpikulca. U niektórych samców jest to narząd kopulacyjny.
  • warga górna
  • fałd nadgardzielowy
  • pedipalpy – wyrastają z boków gnatosomy, bardzo zróżnicowane u poszczególnych gatunków. Pełnią funkcję czuciową, mogą być zakończone pazurkami lub szczypcami.
  • fałd podgardzielowy (warga górna, podgębie i fałd podgardzielowy określane są razem jako stożek gębowy, na którego dnie występuje otwór gębowy).
• Idiosoma – druga, większa część ciała, różnie wykształcona w zależnie od gatunku. Występują na niej odnóża. Oddzielona od gnatosomy rowkiem dysjugalnym.
  Odnóża przystosowane w zależności od gatunku i trybu życia, do kroczenia, pływania, bądź przyczepiania się do żywiciela. Sześcioczłonowe u form pierwotnych. U najbardziej wyspecjalizowanych – jednoczłonowe.
  W przeciwieństwie do pająków, nie występuje u roztoczy stała liczba odnóży. Mogą występować 3 pary, 4, a nawet jedna para, przy czym larwy mają zawsze 3 pary odnóży.
  Otwór odbytowy najczęściej po stronie brzusznej.

Brak zróżnicowania oskórka na podjednostki. W zależności od trybu życia roztocza, jest on twardy, pokryty dużymi płytkami po stronie grzbietowej i małymi po brzusznej (przy czym nie występuje segmentacja) lub miękki i rozciągliwy, przypominający strukturę harmonijki – u gatunków pasożytniczych. Występują ujścia licznych gruczołów, włoski czuciowe, guzki i wyrostki.

Budowa wewnętrzna

• Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana.
  • Układ nerwowy wykazuje segmentację jedynie podczas rozwoju zarodkowego, u form dorosłych, komórki nerwowe skupione są w części brzusznej, a zwój nerwowy pełniący funkcję mózgu, znajduje się w przedniej części idiosomy, co stanowi różnicę w porównaniu do innych pajęczaków, u których mózg znajduje się w przedniej części głowotułowia.
• Narządy zmysłów:
  • proste oczy, większość gatunków ślepa, plamki pigmentowe u nielicznych, dobrze rozwinięte oczy jedynie u roztoczy wodnych;
  • narząd Hallera – rodzaj wgłębienia w idiosomie, zawiera komórki odbierające bodźce węchowe;
  • włoski czuciowe – bodźce chemiczne i dotykowe
• Układ pokarmowy
  • Jama przedgębowa (gdzie uchodzą gruczoły ślinowe), która przechodzi w gardziel o funkcji ssącej. Ta przechodzi w przełyk, który bywa zróżnicowany na wole. Kolejnym odcinkiem jest rozgałęzione (u większości gatunków) jelito środkowe, a końcowe pełni funkcję narządu wydalniczego
• Układ oddechowy
  • Drobne formy nie posiadają go i oddychają przez oskórek. U reszty zazwyczaj występują tchawki. Przetchlinki w liczbie 1-4 par wystepują pomiędzy gnatosomą i idiosomą, lub bezpośrednio na niej.
• Układ krwionośny
  • Serce występuje rzadko, krew bez barwników, większość roztoczy w ogóle nie posiada układu krwionośnego.
• Układ wydalniczy
  • Funkcje wydalnicze pełnią gruczoły biodrowe i cewki Malphigiego (patrz Cewka Malphiego). U lądzieni – jelito tylne.
• Układ rozrodczy Składa się z gonad i przewodów wyprowadzających. Gonady parzyste. Pochwa przypomina pokładełko. Samce lądzieni posiadają narząd analogiczny do prącia.

Rozmnażanie

Dymorfizm płciowy zauważalny jedynie u zwierząt posiadających widoczne narządy kopulacyjne. W przeciwieństwie do pająków, samice nie muszą być koniecznie jajorodne. Pojawia się jajożyworodność, a nawet żyworodność. Niektóre gatunki przędą kokony, częsta jest partenogeneza, a zapłodnienie jest wewnętrzne. Więcej o rozmnażaniu i rozwoju roztoczy w artykule Roztocza u gadów, w sekcji „cykl rozwojowy”

Aspekty terrarystyczne

W hodowlach stawonogów, roztocza są częstym problemem zaniedbanych terrariów. W małej liczbie nie są groźne i zwykle odżywiają się resztkami pokarmu pozostawionymi przez hodowane zwierzę. W nadmiarze mogą przenieść się na hodowany okaz, a ich usunięcie bywa trudne i czasochłonne. Najczęściej usadawiają się w okolicach otworu gębowego w postaci niewielkich, skupionych masowo kuleczek. W przypadku hodowli stawonogów, takich, jak ptaszniki, nie zaleca się stosowania środków przeciw roztoczom, bo substancja ta, oprócz wyeliminowania roztoczy, może zabić samego pająka (roztocza i pajęczaki należą do tej samej gromady).

Oprócz profilaktyki i codziennego sprzątania resztek, gdy roztocza się pojawią, zaleca się przeniesienie pająka na kamieniste podłoże i ograniczenie wilgotności.
Najważniejszym momentem leczenia pająka jest wylinka, gdyż wówczas zwierzę pozbywa się starego oskórka, a wraz z nim – roztoczy. Należy je szybko odizolować od wylinki, gdyż roztocza dość szybko mogą przenieść się na bezbronne zwierzę.

Andrzej Prokop

Literatura:

• Czesław Jura – Bezkręgowce
• Heiko Bellman – Pająki

Liczba wyświetleń: 4311