Karaczany a człowiek

Karaczany a człowiek

Z powodu kilku synantropijnych gatunków, przylgnęło do karaczanów uznawanie ich za szkodniki domowe. Większość osób słysząc nazwę karaczany, nie wie za bardzo co to takiego. Jednak jak usłyszą karaluchy, to od razu z poczuciem pewnej odrazy wiedzą, że to te co biegają w nocy po kuchni i które tępi się różnymi środkami, a i tak powracają. Istnieje nawet naukowe określenie na strach wywoływany przez karaczany, jest to katsaridafobia (gr. κατσαρίδα – karaczan). Spróbujmy jednak podejść do funkcji rzędu karaczanów szerzej, zarówno z ich negatywnymi jak i pozytywnymi dla człowieka oddziaływaniami.

Funkcje ekologiczne karaczanów

Główną ekologiczną funkcją znacznej większości gatunków karaczanów jest rozkładanie martwej materii organicznej roślinnej i zwierzęcej. Rozdrabniają materię, którą mogą dalej przetwarzać mikroorganizmy, poprzez rycie w podłożu mieszają mikroorganizmy ze świeżo rozdrobnionym pokarmem, gatunki drążące w spróchniałym drewnie przyśpieszają powrót pierwiastków do obiegu w ekosystemie. Odchody karaczanów są również pożywieniem dla mniejszych organizmów takich jak skoczogonki, roztocze, nicienie, protisty. W klimacie umiarkowanym ta funkcja karaczanów spada do niskiego poziomu w związku z małym zagęszczeniem, ale w lasach tropikalnych ich funkcja jako reducentów jest znacznie większa. Epilampra irmleri w Amazonii przetwarza rocznie 6% opadłych liści. Karaczany jako biomasa ściółki lasu tropikalnego stanowią w zależności od typu lasu i regionu od 2% do 43% całej biomasy bezkręgowców. Rozkład materii organicznej to nie tylko dno lasu. W koronach drzew karaczany także zajmują się rozkładem martwej materii organicznej, przyczyniając się do powstawania podłoża dla rosnących tam epifitów. W środowiskach suchych rola karaczanów w rozkładzie martwej materii organicznej jest jeszcze większa. Anisogamia tamerlana na pustyniach Turkmenistanu jest głównym destruentem martwych resztek roślinnych. Karaczany z rodzaju Polyphaga są głównymi destruentami na pustynnych wybrzeżach Egiptu. W australijskich lasach eukaliptusowych rola Desmozosteria cincta jest również znacząca w rozkładzie tych liści, szczególnie, że mało tam występuje innych reducentów takich jak skąposzczety, równonogi i krocionogi. Australijskie gatunki karaczanów z podrodziny Geoscapheinae poprzez noszenie do swoich nor martwej materii przyczyniają się do translokacji pierwiastków w pionie. Drenaż gleb przez te karaczany poprawia napowietrzenie gleby, wpływa na poprawę jej struktury. Najgłębsze noryMacropanesthia rhinoceros mogą mieć 6 metrów długości i schodzą do 1 metra pod powierzchnię gruntu i mają średnicę 4-15 cm. Średnia gęstość występowania nor to 0,33/m², a maksymalnie do 2/m². W tych niekorzystnych dla mikroorganizmów warunkach, nory karaczanów stają się miejscami ich przetrwania. Poza tym w wykopanych przez te karaczany norach znajdują schronienie inne zwierzęta takie jak np. karaczany Calolampra spp., rybiki, pareczniki, ćmy, żaby, chrząszcze w tym np. Dasygnathus blattocomes, który nigdzie indziej nie został znaleziony. Karaczany odżywiające się próchniejącym drewnem mimo iż na niższych wysokościach nad poziomem morza ustępują termitom, to jednak wraz ze wzrostem wysokości przejmują udział w rozkładzie próchna na Borneo. W Appalachach na niższych wysokościach występują termity z rodzaju Reticulitermes, a na wyższych ich niszę zajmuje Cryptocercus punctulatus. Na Kostaryce na wulkanie Barva, termity występują do wysokości 1500 m, natomiast udział karaczanów w ogólnej biomasie wzrasta wraz z wysokością, a na wysokości 1500 m stanowią 61%. Funkcja destruencka w gniazdach ptaków, norach ssaków, czy koloniach owadów społecznych, przyczynia się do zmniejszonego roznoszenia różnych chorób, a więc karaczany tam występujące spełniają funkcję sanitarną.

W lasach tropikalnych małe gatunki karaczanów sprzyjają zapylaniu kwiatów np. Paratropes bilunata na Kostaryce jest często spotykany na kwiatach Dendropanax arboreus, zaobserwowano karaczany te latające między drzewami tego gatunku, ignorujące inne kwiaty, co sugeruje, że są zapylaczami tego drzewa. Na Borneo zaobserwowano karaczany zapylające Uvaria elmeri, obecność karaczanów pokrywa się w czasie z osypywaniem pyłku, karaczany cześć pyłku zjadają, a część przenoszą w okolicach głowy, na inne kwiaty. Kolejnym udokumentowanym przykładem jest Amazonina platystylata zaobserwowana na kwiatach Clusia blattophila, w zapylaniu kwiatów biorą udział larwy i osobniki dorosłe. W lasach tropikalnych błonkówki zapylające nie występują w dużym nasileniu, a ich niszę ekologiczną częściowo zajmują karaczany.

Mimo iż wydaje się, że karaczany do twarde i odporne zwierzęta, to jednak stanowią integralną część wielu ekosystemów i zmiany w tych środowiskach, niejednokrotnie prowadzą do dużej redukcji lub lokalnego wymierania. Wycinanie lasów, przekształcanie terenów naturalnych pod uprawy, wzrost turystyki speleologicznej, sprawia, że równowaga ekologiczna zostaje mocno zachwiana. Aspiduchus cavernicola występujący w jaskiniach Portoryko jest oficjalnie uznawany za zagrożony. Zmiany w klimacie mogą być trudne do przetrwania dla gatunków górskich, które są przystosowane do specyfiki tego klimatu. Gatunki żyjące w drewnie wraz z rozwojem przemysłu drzewnego również natrafiają na trudne do życia warunki. Stare drzewa są wycinane, młode z kolei nie zapewniają dobrych warunków do przetrwania zimy, a gatunki żyjące w drewnie są gatunkami o powolnym rozwoju. Panesthia lata endemiczny gatunek, występujący na wyspie Lord Howe jest również wymieniany jako gatunek zagrożony, który nie został tam odnaleziony od 1960 roku, prawdopodobnie z powodu zawleczenia szczurów. Jedynie ponownie odkryta na dwóch małych sąsiednich wysepkach Blackburn i Roach.

Karaczany zawleczone do nowych miejsc, jak to bywa z wieloma innymi gatunkami, stają się zagrożeniem dla rodzimej flory i fauny. Karaczany mogą niszczyć roślinność, konkurować o pokarm, przenosić pasożyty. Na Hawajach nie występowały karaczany, za pośrednictwem człowieka zostało tam zawleczonych 19 gatunków. Przypuszcza się, że Periplaneta americana, która zasiedliła hawajskie jaskinie w sposób znaczący przyczyniła się do zmniejszenia populacji pająka Adelocosa anops. Zjadając niedojrzałe formy obunogów, a z dojrzałymi konkurując o pokarm, obniżyły ich liczebność, przez co pająk ten ma mniej dostępnego pokarmu. Na Florydzie obcy gatunek jakim jest Blattella asahinai w sytuacji, gdy brakuje jej pokarmu zjada zmumifikowane mszyce, w których rozwijają się ważne z ekologicznego i ekonomicznego punktu widzenia gospodarki człowieka błonkówki. Redukcja ich liczbę, powoduje w następstwie wzrost liczby mszyc, atakujących rośliny uprawiane przez człowieka.

Karaczany, szczególnie te występujące w tropikach znane są również z roślinożerności. Jeśli połączymy rośliny uprawiane przez człowieka i karaczana odżywiającego się świeżą roślinnością to dochodzi do konfliktu, a to równa się uznaniem karaczana za szkodnika. Większość tych doniesień dotyczy upraw w tropikach i upraw szklarniowych. W 1789 roku kapitan William Bligh podczas transportu z Tahiti na Karaiby sadzonek drzew chlebowca, które został zaatakowane przez karaczany, zarządził oblanie całego pokładu wrzątkiem w celu pozbycia się szkodliwych karaczanów. Pycnoscelus surinamensis bywa zgłaszany jako szkodnik roślin, atakuje głównie korzenie np. tytoniu. W szklarniach bywa notowany jako szkodnik róż, poinsencji, storczyków, ogórków, lilii, wyjadają serca palm i paproci. Najczęściej atakowanymi przez karaczany częściami roślin są zawiązki liści, korzenie i sadzonki młodych roślin. Periplaneta americana może zniszczyć 30% świeżo wykiełkowanych siewek Cinchona pubescens. Shelfordina orchidae niszczy korzenie i zawiązki liści storczyków uprawianych w szklarniach w Australii. Calolampra elegans i Calolampra solida w Australii są szkodnikami upraw słonecznika, soi, sorgo, bawełny, fasoli, pszenicy i kukurydzy.

Z drugiej zaś strony karaczany stają się pokarmem dla roślin owadożernych takich jak kapturnice czy dzbaneczniki. Karaczany również stanowią element łańcucha pokarmowego wielu zwierząt, zarówno bezkręgowców jak i kręgowców. Głównym pokarmem Grylloblattina djakonovi występującej w Azji Wschodniej są młode larwyCryptocercus relictus. Małe karaczany stanowią 92% diety australijskiego pająka Menneus unifasciatus. Arenivaga investigata stanowi 23% pokarmu kalifornijskiego skorpiona Paruroctonus mesaensis. Karaczany stanowią główny składnik diety południowoamerykańskiej chwytnicy Phyllomedusa iheringii. W Południowej Karolinie karaczany z rodzaju Parcoblatta stanowią dużą część diety dzięcioła Picoides borealis. Dużo ptaków odżywia się karaczanami, a środki chemiczne mające na celu pozbycie się karaczanów powodują, że na wpółmartwe, zatrute karaczany stają się dla nich łatwym łupem, przyczyniając się do wzrostu śmiertelności ptaków. Karaczany żyjące w jaskiniach, w których występują cieki wodne stają się pokarmem dla ryb jaskiniowych np. 26% diety Milyeringa veritas stanowią karaczany, które przypadkowo wpadły do wody.

Karaczany, a w zasadzie ich metanogenne symbionty produkują metan. Większość metanu produkowanego przez karaczany jest w miarę szybko przetwarzana dalej, jednak w środowiskach lokalnych takich jak jaskinie, dziuple, kłody itp., wpływ karaczanów na zmianę składu atmosfery może być znaczący. To samo jest obserwowane w przypadku termitów, które również produkują metan.

Lista karaczanów jako gatunków synantropijnych

27 gatunków karaczanów na 4494 opisanych na 2011 rok, to około 0,6%. Lista ta nie obejmuje termitów, które jako owady rozkładające drewno, a więc i drewniane elementy domów również bywają notowane w środowiskach antropogenicznych.

Nadrodzina – Blaberoidea

Rodzina – Blaberidae

Blaberus craniifer* (Burmeister, 1838) Meksyk; Belize; Kuba; Dominikana; USA (Floryda).

Blaberus discoidalis* (Serville, 1838) Jamajka; Kuba; Haiti; Portoryko; Panama; Kolumbia; Wenezuela; Trynidad i Tobago; USA (Floryda).

Nauphoeta cinerea !!! (Olivier, 1789) Strefy tropikalne na świecie, pochodzenie Afryka.

Phoetalia circumvagans (Burmeister, 1838) Strefy tropikalne na świecie.

Phoetalia pallida (Brunner von Wattenwyl, 1865) Strefy tropikalne na świecie, pochodzenie Karaiby.

Pycnoscelus indicus !!! (Fabricius, 1775) Strefy tropikalne na świecie, pochodzenie Azja.

Pycnoscelus surinamensis !!! (Linnaeus, 1758) Strefy tropikalne na świecie, pochodzenie Azja.

Rhyparobia maderae !!! (Fabricius, 1781) Strefy tropikalne na świecie, pochodzenie Afryka.

Rodzina – Ectobiidae

Balta notulata* (Stål, 1860) Sri Lanka; Australia (Wyspy Kokosowe); Malezja (stan Malacca); Singapur; Indonezja (Wyspy Riau; Wyspy Obi; Wyspy Kai); Filipiny; Tajwan; Japonia (Wyspy Riukiu); Korea; Nowa Gwinea; Nowa Kaledonia; Vanuatu; Fidżi; Samoa; USA (Hawaje); Wyspy Towarzystwa; Markizy; Chile (Wyspa Wielkanocna); Maskareny; Wyspy Salomona.

Blattella asahinai (Mizukubo, 1981) Japonia; Indie (Andamany); Birma; Archipelag Czagos; Chiny; Tajlandia; Sri Lanka; USA.

Blattella germanica (Linnaeus, 1767) Kosmopolityczny, pochodzenie Azja.

Parcoblatta pennsylvanica* (De Geer, 1773) USA (wschód); Kanada (Quebec, Ontario)

Supella (Supella) longipalpa (Fabricius, 1798) Strefy tropikalne na świecie, pochodzenie Afryka.

Symploce pallens (Stephens, 1835) USA (Hawaje, Floryda); Meksyk; Kuba; Portoryko; Brazylia; Kenia; Republika Zielonego Przylądka, pochodzenie Afryka.

Nadrodzina – Blattoidea

Rodzina – Blattidae

Blatta orientalis Linnaeus, 1758 Kosmopolityczny strefa umiarkowana.

Melanozosteria soror* (Brunner von Wattenwyl, 1865) Tajwan; Filipiny; Chiny (Prowincja Hainan); Fidżi; Malezja (stan Malacca); Indonezja (Sumatra; Sulawesi; Seram; Ambon); Borneo; Vanuatu; Nowa Kaledonia; Tonga; Tahiti; Samoa; Wyspy Towarzystwa; Markizy; Wyspy Samoa; USA (Hawaje). Hawaje, notowany jako szkodnik domowy.

Neostylopyga rhombifolia (Stoll, 1813) Strefy tropikalne na świecie.

Periplaneta americana (Linnaeus, 1758) Kosmopolityczny.

Periplaneta australasiae (Fabricius, 1775) Kosmopolityczny.

Periplaneta brunnea (Burmeister, 1838) Strefy tropikalne na świecie.

Periplaneta fuliginosa (Serville, 1838) Rosja; Korea; Japonia; Chiny; Tajwan; Brazylia; USA, pochodzenie prawdopodobnie Afryka.

Periplaneta japonica (Karny, 1908) Japonia; Chiny; Rosja (południowo-wschodnia), pochodzenie Japonia.

Shelfordella lateralis (Walker, 1868) Azja (centralna); Kaukaz; Azerbejdżan; Afganistan; Iran; Kaszmir; Irak; Afryka (północno-wschodnia); Egipt; Palestyna; Izrael; Zjednoczone Emiraty Arabskie; Arabia Saudyjska; Sudan; Libia; USA.

Nadrodzina – Corydioidea

Rodzina – Corydiidae

Euthyrrhapha pacifica* (Coquebert, 1804) Strefy tropikalne na świecie.

Holocompsa azteca* (Saussure, 1862) Meksyk; USA.

Holocompsa nitidula (Fabricius, 1781) Strefy tropikalne na świecie.

Polyphaga aegyptiaca* (Linnaeus, 1758) Turkmenistan; Kaukaz; Iran; Irak; Turcja; Syria; Palestyna; Cypr; Grecja; Chorwacja; Włochy (południe, Sycylia); Algieria; Tunezja; Libia; Egipt; Erytrea; Arabia Saudyjska.

* Sporadycznie notowany jako szkodnik domowy.

!!! Istotny szkodnik domowy.

Termity jako szkodniki drewna

Większość termitów żyje pod ziemią i tam też się odżywia. Jednak część gatunków z rodzaju Acanthotermes odżywiają się na powierzchni ziemi w otwartym terenie, tnąc kawałki traw, które następnie znoszą do gniazda. Niektóre gatunki odżywiają się na korzeniach eukaliptusa i innych gatunkach drzew. Kilka gatunków atakuje pnie drzew wydrążając gniazdo wewnątrz np. Neotermes spp., które atakują w Indonezji pień teczyny bardziej znanej pod nazwą teak i mahoniu na Fidżi. Termity z rodzaju Coptotermes atakują eukaliptus w Australii i drzewa lasu deszczowego w Środkowej Amazonii. Funkcja termitów jest dwojaka. Z jednej strony to bardzo ważny element w rozkładzie drewna i powrocie pierwiastków do gleby, a ich podziemne tunele zmniejszają erozję gleby, ale jednocześnie są szkodnikami upraw. Neotermes tectonae atakujący pnie teczyny uprawianej na drewno, Hospitalitermes birmanicus atakujący korzenie drzew. W Indiach znanych jest 64 gatunki termitów atakujących drewno, a 16 z nich uważa się za główną przyczynę niszczenia drewna.

Wyróżnia się trzy ekologiczne grupy termitów: Termity suchego drewna Kalotermitidae atakujące drewno nie mające kontaktu z podłożem. Termity wilgotnego drewna Stolotermitidae zasiedlające wilgotne drewno jak i żywe rośliny. Termity podziemne Mastotermitidae, Hodotermitidae, Rhinotermitidae, Serritermitidae i Termitidae.

Termity glebowe

Większość uszkodzeń drewna spowodowana jest przez tę grupę, która stanowi większość gatunków termitów. Termity te budują gniazda w ziemi, tworząc duże termitiery lub żyją w małych rozproszonych grupach. Atakują głównie drewno pozostające w kontakcie z podłożem. Gatunki z tej grupy mogą atakować drewniane elementy leżące na ziemi lub w niej zakopane, stanowiące elementy konstrukcyjne domów, mostów, jak i drewniane meble. Termity mogą się dostać do domów poprzez szczeliny w fundamentach i ścianach, szczególnie przez wilgotne miejsca. Są one istotnym problemem w budownictwie w tropikach. Niektóre z najczęściej spotykanych rodzajów termitów: Amitermes, Ancistrotermes, Coptotermes, Heterotermes, Macrotermes, Microcerotermes, Microtermes i Odontotermes. Z reguły nie są to gatunki wyspecjalizowane, atakują szerokie spektrum gatunków drewna. Ocena odporności na termity jest ważnym czynnikiem w klasyfikacji drewna, za najmniej podatne uznaje się Tectona grandis i Eusideroxylon zwageri. Najczęściej bardziej odporne na ataki termitów jest drewno twardzielowe, jednak w przypadku Anopyxis klaieana, Diospyros sanza-minika i Klainedoxa gabonensis drewno bielaste jest bardziej odporne niż twardziel.

Termity suchego drewna

Do tej grupy należy kilka rodzajów termitów z rodziny Kalotermitidae. Kolonia jest zakładana przez uskrzydlone formy rozrodcze. Zaatakowane elementy, często z wierzchu pokrywa jedynie cienka papierowa warstwa. Mogą atakować drewniane meble, drewniane stropy i belki, powodując realne zagrożenie.

Gatunki atakujące żywe drzewa eukaliptusa należą do rodzin Mastotermitidae, Rhinotermitidae, Stolotermitidae i Termitidae. Neotermes spp. z rodziny Kalotermitidae uszkadza żywe rośliny machoniu i teczyny w Australii. Atakując korzenie powodują zamieranie drzew. Termity mogą uszkadzać siewki i sadzonki drzew, powodując duże straty W Indiach w wyniku ataku termitów na zakładane plantacje eukaliptusa, straty sięgają 6-80%.

Problem szkodliwości termitów nie ogranicza się jedynie do drewna. Wydawać by się mogło, że tworzywa sztuczne są skuteczną barierą chroniącą drewno przed działaniem termitów, jednak nie jest to do końca prawdą. Niektóre tworzywa sztuczne wykazują większą, inne mniejszą odporność na działanie termitów. Dlatego w tym celu naukowcy porównali niektóre tworzywa sztuczne, tworząc metodę oceny ich odporności na działanie termitów. Do doświadczenia użyto gatunku Coptotermes formosanus w natężeniu 300 robotnic na 12,6 cm² czyli 24 termitów/cm², pomiędzy dwoma kawałkami drewna, jednym znajdującym się w kontakcie z podłożem, a drugim umieszczonym na powierzchni testowanego tworzywa sztucznego. Następnie wizualnie oceniono efekt działania termitów na porównywane tworzywa, inny test oceniał odporność rurek z tworzyw sztucznych. Porównano mieszankę poliolefiny i poliamidu o twardości 72° Shore’a, poliamid 11 o twardości 72° Shore’a, poliamid 12 o twardości 72° Shore’a, amorficzny poliamid o twardości 83° Shore’a, polietylen niskiej gęstości (LDPE) o twardości 52° Shore’a, termoplastyczny poliester elastomer o twardości 62° Shore’a. Najmniej podatny okazał się amorficzny poliamid, nieco gorzej oceniono poliamid 11 i 12 oraz termoplastyczny poliester elastomer, mieszankę poliolefiny i poliamidu, natomiast najgorsze właściwości wykazano dla LDPE.

Wpływ karaczanów na zdrowie człowieka

Nie należy także umniejszać ich negatywnego wpływu. W środowiskach stworzonych przez człowieka niektóre gatunki odnajdują doskonałe do życia warunki. Karaczany znane są z przenoszenia różnych drobnoustrojów, wywołując czasami lokalne epidemie. Obecność karaczanów i towarzyszących im roztocze, sprzyja powstawaniu alergii, które szczególnie są groźne dla młodych organizmów sprzyjając zapaleniu płuc i astmie. Alergeny wyizolowane z Blattella germanica i Periplaneta americana: Bla g 2 (nieaktywna proteaza aspartamu), Bla g 4 (kalicyna), Bla g 5 (S-transferaza glutationu), Bla g 6 (troponina), grupa I alergenów krzyżowych Bla g 1 i Per a (aryloforyna), Per a 7 (tropomiozyna). Karaczany jako destruenci odwiedzają różne brudne z naszego punktu widzenia miejsca, takie jak kanalizacje, zsypy śmieci, szamba, latryny itp., skąd mogą na sobie i poprzez bierny transport w układzie pokarmowym, przenosić patogeny bliżej człowieka. Jest to istotny problem, zwłaszcza gdy dotyczy miejsc, które z założenia powinny być bardziej higieniczne czyli np. placówki zdrowia publicznego, jak również restauracje, hotele, w których obserwowana jest stała rotacja ludzi, co z punktu widzenia epidemiologii, może stanowić ogniska zapalne epidemii. Opisano 32 gatunki bakterii, 21 gatunków grzybów, wirusy i 2 gatunki pierwotniaków chorobotwórczych, które odnaleziono na i w ciałach karaczanów. Stwierdzono obecność np: Citrobacter freundii, Enterobacter cloacae, Klebsiella pneumoniae, Mycobacterium avium ssp. avium, Pseudomonas aeruginosa, Pseudomonas putida, Salmonella typhimurium, Serratia marcescens, Shigella dysenteriae, Staphylococcus epidermidis, Staphylococcus hominis, Staphylococcus equoru, pierwotniaki: Entamoeba histolytica, wirusy: polio i żółtej febry. Najgorszym jest jednak fakt, że karaczany, które występują w szpitalach, mogą roznosić uodpornione na leki rasy patogenów, co może pogorszyć stan zdrowia pacjentów. Źródłem patogenów pobieranych przez karaczany mogą być źle zabezpieczone odpady medyczne, wydaliny i wydzieliny pacjentów, odpadki kuchenne. A zakażają, ponownie poprzez kontakt z żywnością, przygotowywaną dla pacjentów w kuchniach, magazynach, salach chorych.

Pasożyty karaczanów

Niektóre nicienie z rodzaju Gongylonema są pasożytami przeżuwaczy, które czasem, przez przypadkowe odzwierzęce zakażenie mogą dostać się do organizmu człowieka. U przeżuwaczy nicienie te występują w górnej części układu pokarmowego w jamie ustnej. Zlokalizowane są pod naskórkiem nabłonka jamy ustnej, języka i przełyku. U ludzi również nicień ten występuje w górnej części układu pokarmowego pod naskórkiem jamy ustnej, w wargach, migdałkach. Ludzie zarażają się głównie poprzez przypadkowe zjedzenie pośredniego żywiciela – karaczana. Nicienie jakie mogą zaszkodzić człowiekowi jakie przenoszą karaczany to np.: Ascaris lumbricoides,Enterobius vermicularis i Trichuris trichura. Do zakażenia karaczanów tymi pasożytami dochodzi poprzez kontakt z zainfekowanym nimi kałem.

Tasiemiec Hymenolepis diminuta, do zakażenia ludzi tym tasiemcem dochodzi poprzez przypadkowe spożycie zakażonego kału lub zakażonego owada. Gatunek ten głównie pasożytuje na myszach i szczurach żywicielem pośrednim mogą być owady: pchły, larwy mącznika i karaczany, które zjadły zakażone odchody gryzoni. Inne płazińce jakie mogą przenosić karaczany to np.: Schistosoma mansoni i Schistosoma haematobium.

Kolcogłowy Moniliformis moniliformis wyizolowane z Supella longipalpa i Blatta orientalis.

Karaczany w medycynie

Karaczany wykorzystywane są w medycynie ludowej, ale i nie tylko. Opisanych jest 30 przypadłości, w których używa się karaczanów. Naukowo potwierdzona jest właściwość moczopędna karaczanów. Gatunki spotykane w tradycyjnej chińskiej medycynie to np. Opisthoplatia orientalis, Blatta orientalis, Eupolyphaga sinensis.Blatta orientalis wykorzystywana jest w produkcji leków homeopatycznych. Biorąc pod uwagę to, że cześć karaczanów występuje w zanieczyszczonych przez drobnoustroje środowiskach, wytwarzają różne substancje obronne, a więc badania nad wykorzystaniem karaczanów i produkowanych przez nie substancji o charakterze bakteriostatycznym, mogą okazać się ciekawym kierunkiem.

Lugger (1897) podaje, że w Rosji karaczany używane są jako lekarstwo na obrzęk, stosowane w formie naparu oraz tabletek.

W Meksyku karaczany Blatella germanica i Pseudomops sp., jak podaje Hunn (1977) nie były jadane jako pokarm, ale były pieczone, ucierane w proszek i dodawane do wody jak lekarstwo na krztusiec.

Preparaty wytworzone z Eupolyphaga sinensis znane są z wpływu na regulowanie ciśnienia krwi, stosuje się je jako lek przeciwzakrzepowy. Tradycyjnie stosowane na stłuczenia, skaleczenia, zastoje krwi, marskość wątroby, nowotwory. Może wpływać hamująco na rozwój raka wątroby, jak również powodować apoptozę komórek nowotworowych. Z karaczana tego wyizolowano białko fibrynolityczne. Ekstrakty z tego karaczana wpływają na stymulację odpowiedzi niespecyficznego układu odpornościowego, zwiększając fagocytozę, aktywując limfocyty T.

Karaczany w diecie człowieka

Wykorzystanie owadów w diecie człowieka jest znane od dawna. Wczesne hominidy Homo lub Australopithecus robustus używały kości do wybierania termitów z gniazd. Do takich wniosków poza obecnością tych narzędzi w otoczeniu hominidów, skłania również fakt, że podobnie techniki polowania na termity zostały zaobserwowane u szympansów.

Termity w wielu regionach świata są lub były spożywane przez ludzi. Owady zawierają duże ilości białka. Termity zawierają od 35 do 65 gramów białka w 100 gramach suchej masy, termity dodatkowo są bogate w tłuszcze. Owady są dobrym źródłem żelaza, witamin A i z grupy B. Owadów w diecie nie należy traktować tylko jako alternatywnego źródła pożywienia w okresach braku pokarmu. W wielu regionach są one uważane za smakołyki, dotyczy to również termitów. W Malawi 86% zapytanych mieszkańców odpowiedziała, że jada termity. Zbiera się formy latające termitów, kastę żołnierzy większych gatunków termitów, stosuje się do tego pułapki świetlne, miski z wodą obok źródła światła, kopuły i namioty zakładane na termitiery, czasem są to skomplikowane pułapki. W niektórych regionach Afryki wykorzystuje się granie na bębnach w celu wypłoszenia termitów z termitiery. Kasta żołnierzy łapana jest poprzez wtykanie do otworów termitiery zwilżonych śliną liści traw, strąków lub kawałków kory lub są mobilizowane do ataku poprzez zadymianie. Termity są gotowane, smażone, suszone na słońcu, suszone w dymie oraz jadane na surowo. Roztarte termity jadane są z miodem. Pigmeje z wysuszonych termitów wytaczają olej używany w pielęgnacji skóry i włosów. Królowe termitów ze względu na delikatny smak, są traktowane jako posiłek na ważne okazje, lub są podawane dzieciom jako smakołyki. W przypadku Hodotermes mossambicus łapane są tylko formy latające ponieważ kasta robotnic i żołnierzy ma gorzki smak. Kasta żołnierzy dodawana jest do ciast, a w Ugandzie jedzone są tylko głowy termitów.

Karaczany spożywane w Afryce

Wśród spożywanych w Afryce karaczanów, szeroko użytkowane są termity, w publikacjach zostały wymienione następujące kraje:

Angola: Acanthotermes militaris, Macrotermes subhyalinus formy uskrzydlone.

Bostwana: Hodotermes mossambicus.

Demokratyczna Republika Kongo: Acanthotermes spiniger, Macrotermes spp., Macrotermes bellicosus.

Gwinea: Macrotermes bellicosus formy uskrzydlone.

Kamerun: różne gatunki.

Kenia: Odontotermes sp.

Kongo: Macrotermes bellicosus wszystkie formy, Bellicositermes spp. formy uskrzydlone, kasta żołnierzy, Cubitermes spp. wszystkie formy, Macrotermes natalensisformy uskrzydlone, kasta żołnierzy, Pseudacanthotermes spiniger formy uskrzydlone, Termes gabonensis formy uskrzydlone, kasta żołnierzy.

Liberia: nie podano gatunku.

Madagaskar różne gatunki.

Malawi Macrotermes spp. formy uskrzydlone, kasta żołnierzy.

Mali: nie podano gatunku.

Namibia różne gatunki termitów.

Nigeria: Macrotermes bellicosus formy uskrzydlone, królowe, Macrotermes natalensis formy uskrzydlone, królowe.

Republika Południowej Afryki: Macrotermes swaziae formy uskrzydlone, Microhodotermes viator uskrzydlone nimfy, Odontotermes badius formy uskrzydlone, Hodotermes sp. nimfy, Termes capensis formy uskrzydlone.

Republika Środkowoafrykańska: Macrotermes bellicosus.

Sierra Leone: Macrotermes bellicosus, Macrotermes subhyalinus, Macrotermes ivorensis.

Sudan Południowy: nie podano gatunku.

Tanzania: Acanthotermes spp., Macrotermes spp. formy uskrzydlone, królowe, Termes spp. formy uskrzydlone, królowe, Pseudacanthotermes spp. formy uskrzydlone.

Uganda: Macrotermes bellicosus, Macrotermes falciger, Macrotermes subhyalinus.

Wybrzeże Kości Słoniowej: Bellicositermes sp. formy uskrzydlone.

Zambia: Acanthotermes spiniger, Macrotermes falciger formy uskrzydlone, Macrotermes subhyalinus formy uskrzydlone, Macrotermes vitrialatus formy uskrzydlone,Odontotermes badius formy uskrzydlone, Pseudacanthotermes spiniger formy uskrzydlone.

Zimbabwe: Macrotermes spp., Macrotermes falciger formy uskrzydlone, kasta żołnierzy, królowe, Odontotermes sp., Macrotermes natalensis.

Karaczany Blattidae sp. używane jako pokarm zostały zaobserwowane w Kamerunie (Bergier 1941) i Kongo (Boyle 1987)

Termity spożywane w Ameryce Północnej

Wśród spożywanych w Ameryce Północnej termitów w publikacjach zostały wymienione następujące kraje:

Meksyk: Reticulitermes tibialis i inne gatunki.

Karaczany spożywane w Ameryce Południowej

Wśród spożywanych w Ameryce Południowej karaczanów, użytkowane są różne gatunki termitów, w publikacjach zostały wymienione następujące kraje:

Brazylia: Cornitermes sp. formy uskrzydlone, kasta żołnierzy, królowe, Termes flavicolle formy uskrzydlone i inne gatunki.

Gujana: Termes destructor formy uskrzydlone oraz kasta żołnierzy innego gatunku.

Kolumbia: Macrotermes sp. kasta żołnierzy, Syntermes parallelus kasta żołnierzy, formy uskrzydlone, Syntermes snyderi kasta żołnierzy, formy uskrzydlone.

Wenezuela: nie podano gatunków.

Termity przez Indian są spożywane jako pokarm oraz są wykorzystywane jako przynęta do łowienia ryb.

Karaczany spożywane w Australii i Oceanii

Wśród spożywanych w Australii i Oceanii karaczanów w publikacjach zostały wymienione następujące kraje:

Australia: karaczany i termity są spożywane przez Aborygenów.

Papua Nowa Gwinea: różne gatunki termitów

Tindale (1966) podaje, że Aborygenki wybierają termity z termitier za pomocą kijków, łopatek i kamiennych młotków i przesiewają w drewnianych naczyniach. Termity są mieszane z popiołem i żarem w celu ich upieczenia, lub są miażdżone i dodawane do ciasta.

Karaczany spożywane w Azjii

Wśród spożywanych w Azji karaczanów w publikacjach zostały wymienione następujące kraje:

Chiny: karaczany: Periplaneta americana, Periplaneta australasiae i termity Coptotermes formosanus, Macrotermes barnyi.

Bodenheimer (1951) podaje, że karaczany z rodzaju Periplaneta są jadane w niektórych miejscowościach.

Filipiny: Macrotermes gilvus.

Indie: Odontotermes feae, Termes sp.

Indonezja: Macrotermes sp. formy uskrzydlone, Termes atrox formy uskrzydlone, królowe, Termes destructor formy uskrzydlone, królowe, Termes fatale formy uskrzydlone, królowe, Termes mordax formy uskrzydlone, królowe, Termes sumatranum formy uskrzydlone, królowe

Malezja: nie podano gatunków.

Mjanma: nie podano gatunków.

Tajlandia: karaczany: Blatta orientalis ooteki, dorosłe, Neostylophyga rhombifolia, ooteki, dorosłe i termity Reticulitermes flavipes formy uskrzydlone, Termes flavicolleformy uskrzydlone

Bristowe (1932) zaobserwował, że te dwa gatunki karaczanów są spożywane w Tajlandi w Hua Hin i w prowincji Nakhon Ratchasima, ale nigdzie indziej, dzieci zbierały ooteki, które potem były smażone.

Inne zastosowania karaczanów

Wydzielina produkowana przez niektóre gatunki jajorodne służąca do przyklejania ootek, jest bardzo mocnym klejem, a mikroorganizmy jelitowe, mogą okazać się interesujące do ich przemysłowego wykorzystania. Tak więc, karaczany mają jeszcze wiele tajemnic przed nami.

Karaczany służą człowiekowi do badań naukowych. Ze względu na duże rozmiary i niezbyt skomplikowany układ nerwowy, są dobrymi modelami do nauki neurobiologii. Klasyczne karaczany, przedstawiające mało wyspecjalizowaną budowę ciała, służą jako podstawowe owady do pierwszych badań owadziej morfologii i anatomii. Karaczany służą także jako wzory do projektowania robotów, dzięki wielu ciekawym rozwiązaniom lokomocyjnym u poruszających się karaczanów.

 

 

Liczba wyświetleń: 6127