Testudo horsfieldii – żółw stepowy

Żółw stepowy jest jednym z najpopularniejszych gadów występujących w hodowlach terrorystycznych. Był również jednym z pierwszych gatunków, jakie zaczęto hodować w Polsce. Można powiedzieć, że w znaczącym stopniu przyczynił się się do popularyzacji i rozwoju terrarystyki w naszym kraju. Niestety początki tej popularności wiele żółwi przypłaciło życiem a cały gatunek stał się znacznie rzadszy na wolności gdyż ogromne ilości tych gadów były nielegalnie, rabunkowo wręcz pobierane z natury i przemycane do Polski oraz innych krajów europejskich w latach 80-tych i 90-tych.

Nazewnictwo

Nazwa angielska: Russian tortoise, Horsfield’s tortoise, Central Asian tortoise, Afghan tortoise

Nazwa francuska: Tortue de Horsfield, Tortue russe, Tortue des steppes

Nazwa hiszpańska: La tortuga rusa

Nazwa niemiecka: Vierzehenschildkröte, Steppenschildkröte, Russische Landschildkröte

Nazwa czeska: Želva čtyřprstá, Želva stepní

Synonimy

Testudo horsfieldii GRAY 1844: 7
Homopus burnesii BLYTH 1854
Testudo horsfieldii — GRAY 1857: 343
Testudinella Horsfieldii — GRAY 1873: 143
Testudo baluchiorum ANNANDALE 1906
Agrionemys horsfieldii — KHOZATSKY & MLYNARSKI 1966
Testudo horsfieldii — TRUTNAU 1975: 138
Agryonemys [sic] horsfieldii — LANGERWERF 1979
Agrionemys horsfieldii — OBST 1985
Agrionemys horsfieldi — ENGELMANN et al 1993
Testudo horsfieldii — XIANGKUI 1994
Testudo horsfieldii — DAS 1996: 39
Agrionemys horsfieldi — SZCZERBAK 2003
Testudo horsfieldii — JOHNSTON et al. 2006
Agrionemys (Testudo) horsfieldii — BONIN et al 2006
Agrionemys horsfieldi — BONDARENKO et al. 2008
Testudo horsfieldii — SINDACO & JEREMČENKO 2008
Testudo (Agrionemys) horsfieldii horsfieldii — TTWG 2017: 155

Testudo horsfieldii bogdanovi CHKHIKVADZE 2008
Agrionemys bogdanovi CHKHIKVADZE 2008
Testudo (Agrionemys) horsfieldii bogdanovi — TTWG 2017: 156

Testudo horsfieldii kazachstanica CHKHIKVADZE 1988
Agrionemys horsfieldi kazachstanica CHKHIKVADZE 1988
Testudo horsfieldii kazachstanica — DAVID 1994
Agrionemys horsfieldi kazachstanica — LAGARDE 2004
Agrionemys kazachstanica terbishi CHKHIKVADZE 2009
Testudo (Agrionemys) horsfieldii kazachstanica — TTWG 2017: 156
Testudo (Agrionemys) horsfieldii kasachstanica — DAVLETBAKOV et al. 2016

Testudo horsfieldii kuznetzovi CHKHIKVADZE, ATAEV, SHAMMAKOV & ZATOKA 2009
Agrionemys kazachstanica kuznetzovi CHKHIKVADZE, ATAEV, SHAMMAKOV & ZATOKA 2009
Testudo (Agrionemys) horsfieldii kuznetzovi — TTWG 2017: 156

Testudo horsfieldii rustamovi CHKHIKVADZE, AMIRANSCHWILI & ATAJEW 1990
Agrionemys horsfieldi rustamovi CHKHIKVADZE et al. 1990
Testudo horsfieldii rustamovi — DAVID 1994
Agrionemys rustamovi — PERÄLÄ 2002
Agrionemys horsfieldi rustamovi — LAGARDE 2004
Testudo (Agrionemys) horsfieldii rustamovi — TTWG 2017: 156

źródło reptile-database.org

Systematyka

Gromada: Gady – Reptilia

Podgromada: Anapsydy – Anapsida

Rząd: Żółwie – Testudines

Podrząd: Żółwie skrytoszyjne – Cryptodira

Rodzina: Żółwie lądowe – Testudinidae

Rodzaj: Testudo

Gatunek: Testudo horsfieldii synonim Agrionemys horsfieldii (Gray, 1844)

Żółw stepowy został opisany pierwotnie jako przedstawiciel rodzaju Testudo w obrębie rodziny żółwi lądowych Testudinidae. Jednakże pewne cechy morfologiczne odróżniające go od typowych przedstawicieli Testudo z basenu Morza Śródziemnego spowodowały, że w 1966 utworzono dla niego monotypowy(jednogatunkowy) rodzaj Agrionemys. W wielu dzisiejszych źródłach oraz w niemal wszystkich starszych opisach nadal figuruje on jako Agrionemys horsfieldii. Jednakże w ostatnich latach badania genetyczne doprowadziły wielu badaczy do wniosku, że może on być jednak przedstawicielem rodzaju Testudo, tak jak został pierwotnie oznaczony, a charakterystyczne różnice morfologiczne są wynikiem specjalizacji do specyficznych warunków środowiskowych.

Status prawny

Uznawany jest obecnie jako gatunek narażony (vulnerable) w naturalnym środowisku i widnieje w załącznikach 2 Konwencji Waszyngtoińskiej.

Podgatunki

Stwierdzono występowanie trzech podgatunków

Testudo horsfieldii kazachstanica
Testudo horsfieldii rustamovi
Testudo horsfieldii horsfieldii

Niekiedy wyróżnia się również Testudo horsfieldii bogdanovi, Testudo horsfieldii kuznetzovi i Testudo horsfieldii terbishi, jednakże brak jest odpowiedniej ilości danych aby stwierdzić, że są one pewne.

Wygląd

Żółw stepowy charakteryzuje się spłaszczonym pancerzem, który jest zaokrąglony w kształcie, u osobników dorosłych jego szerokość jest zbliżona do długości. Ubarwienie karapaksu jest różnorodne, w zależności od wieku osobnika a także od obszaru z którego dany okaz pochodzi. Może być jednolicie jasnobrązowy lub żółtobrązowy, niekiedy łuski pancerza są żółtawe z ciemnymi, nieraz całkiem czarnymi przebarwieniami. Obszar spojenia poszczególnych łusek karapaksu jest niemal zawsze żółty. Wyraźnie widoczne są pierścienie przyrostu na łuskach pancerza, u starych osobników nadające im wygląd chropowatej kory. Plastron jest czarny z żółtymi znaczeniami w obszarach szwów. Kolor skóry na kończynach, szyi i głowie jest zazwyczaj jaśniejszy od pancerza, najczęściej żółtawobrązowy lub oliwkowy. Rogowy dziób jest ciemniejszy od otaczającej go skóry. Kończyny są silnie opancerzone przez mocne, duże i zachodzące na siebie łuski. Na piętach znajdują się ostrogowate łuski. Na końcu ogona występuje u tego gatunku rogowy kolec. Kończyny zakończone są czterema palcami z silnymi pazurami. Wielkość zależy od obszaru występowania, długość karapaksu waha się od 13 do 28 cm.

Po prawej stronie samiec, po lewej samica – Rozmnażanie i hodowla żółwi stepowych w warunkach terraryjnych

Wygląd samca

Samiec zazwyczaj jest nieco mniejszy od równowiekowej samicy. Plastron delikatnie wypukły. Ogon samca jest znacznie dłuższy niż u samicy, często zawinięty w stronę spodu ciała. Kloaka samca ma kształt szczeliny.

Wygląd samicy

Samica zazwyczaj nieco większa i cięższa od równowiekowego samca. Dorosła samica posiada również najczęściej znacznie bardziej zniszczoną i startą powierzchnię karapaksu, co jest wynikiem kopulacji. Plastron płaski. Ogon samicy jest krótki i gruby, nie wykazuje zawinięcia. Kloaka samicy ma kształt gwiazdkowaty.

Wygląd młodych

Młode żółwie stepowe wykazują się proporcjonalnie bardziej wysklepionym i wyższym pancerzem, co nadaje im bardzo kulisty kształt ciała. Deseń kolorystyczny pancerza jest znacznie bardziej jaskrawy niż u dorosłych. Łuski karapaksu wykazują obecność granulkowatej rzeźby, przynajmniej w pierwszym okresie życia.

Odmiany barwne

Brak wyhodowanych sztucznie odmian barwnych. W naturze zdarzają się bardzo ciemne, niemal czarne osobniki melanistyczne.

Hodowla grupowa

W naturze żółwie stepowe mogą prowadzić zarówno samotniczy tryb życia jak i występować w dużych zgromadzeniach. Zwłaszcza podczas okresów estywacji zbierają się w duże grupy aby razem w jednym schronieniu przetrwać trudny okres. Na terenach gdzie występuje duża dostępność pokarmu niekiedy występują w dużym nagromadzeniu. Samce wykazują zachowania terytorialne i walczą między sobą. W warunkach hodowlanych nie zaleca się trzymania kilku samców w jednym terrarium lub wybiegu, zwłaszcza jeśli w grupie znajdują się również samice gdyż będzie to wywoływało agresje na tle seksualnym.

Biotop

Żółw stepowy zasiedla przeważnie suche, trawiaste obszary, często o skalistym podłożu. Spotykany jest również na skalistych pustyniach, wydmach a w niektórych miejscach także na wyżynach pokrytych bogatszą, krzaczastą roślinnością. Jeżeli ma możliwość chętnie przebywa w pobliżu strumieni lub innych, niewielkich zbiorników wodnych, jednakże ma to miejsce najczęściej w porze wiosennej po roztopach. Na wielu obszarach swojego zasięgu zimy są ostre z temperaturą spadającą poniżej zera, żółwie zapadają wówczas w estywację zimową w głębokich norach.

Występowanie

Gatunek ten występuje naturalnie w południowych rejonach Rosji, Kazachstanie, Uzbekistanie, Azerbejdżanie, Kirgistanie, Pakistanie, Turkmenistanie, Iranie, północno-zachodnich Indiach, Mongolii oraz w Chinach. Największe populacje zasiedlają okolice Morza Kaspijskiego. Sporadycznie notowane są zgłoszenia zawleczenia lub wypuszczenia okazów tego gatunków w Turcji, Rumunii i południowej Ukrainie, nie wiadomo jednak czy żółw ten utrzymuje się w tych regionach.

Aktywność

Dzienna

Długość życia

Dożywa nawet do 80 lat, przeważnie ok 50 lat w warunkach naturalnych.

Zachowanie

Gatunek ten nie wykazuje zazwyczaj zachowań agresywnych, za wyjątkiem okresu godowego, kiedy to samce walczą o dostęp do samic. Potrafią wtedy bardzo walczenie, całymi godzinami zmagać się z konkurentami, starając się go kąsać, uderzać pancerzem lub wywrócić do góry nogami. Poza okresem godowym są spokojne, w niektórych regionach, gdzie jest ich jeszcze spora populacja często przebywają w dużych zgromadzeniach. Najbardziej aktywne są w godzinach porannych i wieczorowych, środek dnia najczęściej przesypiają w cieniu lub norach. Jest to przystosowanie do gorącego klimatu w warunkach naturalnych. Najbardziej aktywne są przy temperaturach w zakresie 23-30°C. Wykazują bardzo silny instynkt kopania, często zagrzebują się w darni lub innym podłożu. W naturze tworzą bardzo rozległe sieci nor, stanowiące schronienie przed skrajnymi temperaturami w ciągu doby. Nory stanowią również miejsce zimowania, często grupowego.

Terrarium

Żółwie stepowe można hodować zarówno w warunkach domowych jak i na wolnym wybiegu (odpowiednio zabezpieczonym). Terrarium powinno jak najbardziej przypominać warunki naturalne jakie gady spotykają w przyrodzie. Wielkość zbiornika dla jednego dorosłego osobnika powinna mieć wymiary minimum 100x60x50 cm. Dla większej ilości odpowiednio większe. Ważne jest aby zapewnić gadom odpowiednio grubą warstwę podłoża, w której będą mogły zakopywać się wedle własnych potrzeb. Najlepiej stworzyć mieszankę podłoży, imitującą naturalną stepową glebę. A więc część zbiornika można wysypać mieszaniną żwiru, piasku i suchej gleby, część z kolei wyłożyć darnią z korzeniami traw i innych roślin. Żółwie po jakimś czasie wymieszają same podłoże i regularnie trzeba wymieć im substrat. Osobiście odradzam stosowanie podłoża wyłącznie torfowego lub drewnianego, mogą spowodować podrażnienia oczu, układu oddechowego a kawałki drewna posiadają często kanciaste krawędzi i mogą prowadzić do zadławienia lub zaczopowania układu pokarmowego. Pokutujący często mit o zaczopowaniu żwirem, jest nieprawdziwy. Żółwie stepowe od milionów lat przebywają w środowiskach o dużej zawartości żwiru, piasku i kamyków, dostosowały się do niego a sporadyczne zjadanie takich drobnych elementów nie powinno wywołać problemów (o ile oczywiście kamyki nie są kanciaste i ostro krawędziste). Nie powinno stosować się również jako podłoża trocin. Jako urozmaicenie terrarium można stosować różnego rodzaju wysterylizowane konary, kamienie czy też stare doniczki. Trzeba jednak tak je umieścić aby nie spowodowały obrażeń u gadów podczas kopania. Roślinność żywa zostanie zjedzona. Dobrym rozwiązaniem jest zastosowanie żywej darni, która zraszana będzie wypuszczała żywe pędy roślin wchodzących w jej skład. Żółwie będą spasać rośliny zielne i trawiaste, a po jakimś czasie cykl można powtórzyć.

Temperatura

W dzień 20-30°C, pod promiennikiem do 35°C, w nocy około 18-20°C.

Wilgotność

Jest to gatunek sucholubny, źle znoszący wysoką wilgotność. W ciągu dnia powinna wynosić ok. 50%, w nocy nieco więcej.

Oświetlenie

Wymagane jest oświetlenie UVB dla gadów pustynnych i stepowych (10% UVB). Oświetlenie w cyklu 12 godzinnym.

Higiena

Żółwie stepowe mają tendencję do kopania w twardym podłożu, w ten sposób w środowisku naturalnym ścierają sobie przyrastające pazury. Częste są wypadki w warunkach hodowlanych, że żółwie nie są w stanie w odpowiednim tempie zużywać pazurków, które w wyniku tego przerastają i mogą stanowić problem przy poruszaniu się. Konieczna jest stała kontrola długości pazurów i ewentualne przycinanie ich. Dziób żółwie również ściera się podczas pobierania twardej roślinności, karmienie zbyt miękkim pokarmem wywołuje jego przerost. Zbyt wilgotne podłoże może wywoływać infekcje grzybicze oraz inwazyjne infekcje pasożytów. Nieodpowiedni substrat (trociny, suchy torf) mogą powodować podrażnienia i infekcje oczu oraz układu oddechowego. Kanciaste, twarde elementy nieodpowiedniego substratu (kawałki drewna, ostre kamienie) mogą powodować rany układu pokarmowego lub zadławienia i zaczopowania. Podobnie juk w przypadku innych gatunków żółwie lądowych pancerz wymaga regularnej pielęgnacji, istnieją specjalne preparaty terrorystyczne przystosowane do higieny pancerzy żółwi. Nie stosujemy nigdy kosmetyków dla ludzi ani tłuszczy spożywczych. Ważne jest przestrzeganie odpowiedniej diety, unikamy pokarmów bogatych w tłuszcze, białka oraz szczawiany.

Chów zewnętrzny

Trzymanie żółwi stepowych w warunkach wolnego wybiegu sprawia nieco więcej kłopotów. Przede wszystkim ważne jest odpowiednie zabezpieczenie wybiegu. Wbrew pozorom żółwie potrafią całkiem sprawnie wspinać się po głazach, więc ścianki wybiegu powinny być wystarczająco wysokie i gładkie aby uniemożliwić ucieczkę. Podobnie wybieg musi być zabezpieczony w głąb, aby gady nie przekopały się pod ogrodzeniem. Najlepszym rozwiązaniem (sprawdzone w praktyce) jest zrobienie wylewki betonowej połączonej ze ścianką wybiegu a następnie wypełnienie całego wybiegu substratem. Żółwie na wybiegu muszą posiadać schronienie na wypadek niepogody, skrzynkę czy też wydrążony pień. Trzeba również uważać aby na wybieg nie miały dostępu inne zwierzęta, które mogłyby zaatakować żółwia. Na wybiegu można posadzić odpowiednio zabezpieczone przed podkopaniem krzewy i zioła (np. lawendę, szałwię lub santoilinę a także stepowe trawy). Oczywiście na czas zimowy żółwie powinny zostać zabrane do pomieszczeń lub zimowane według odpowiednich procedur.

Oswajanie

Gady te nie wykazują specjalnej płochliwości. Przyzwyczajanie do człowieka najlepiej prowadzić na zasadzie przyuczenia do naszej obecności podczas karmienia.

Żywienie

W naturze żółwie stepowe zmieniają dietę wraz z porami roku. Na wiosnę odżywiają się głównie świeżymi pędami i liśćmi roślin stepowych, ziołami, trawami. Chętnie zjadają także kwiaty i owoce, jeśli takowe znajdą. Wraz z nastaniem lata, kiedy większość roślin wyschnie zjadają suche liście i trawy, gałązki, sukulenty (również toksyczne dla ssaków) a także odchody zwierząt roślinożernych. Sporadycznie zjadają również niewielkie bezkręgowce (chrząszczem ślimaki pierścienice) a także padlinę. Niekiedy plądrują gniazda ptaków naziemnych. Na terenach gospodarskich często odżywiają się roślinami uprawnymi. W naturze dieta żółwi jest bardzo bogata w błonnik a za to uboga w białko.

W niewoli dieta powinna być możliwe zbliżona do naturalnej. A więc podobnie bogata w błonnik a uboga w białka, cukry i tłuszcze. Rośliny jakie żółwie stepowe mogą bezpiecznie spożywać (zarówno w formie świeżej jak i suszonej ) to: babka lancetowata, babka szerokolistna, cykoria, bniec, czosnek niedźwiedzi, fiołki, gwiazdnica, jasnota, jastrum, koniczyny, krwawnik, lucerna, ślaz, miodunka, mniszek lekarski, podbiał, przytulia, rzeżucha, stokrotka, wrotycz, wyka oraz różnorodne trawy. Unikamy częstego podawania owoców i warzyw, tego typu pokarmy powinny stanowić niewielki dodatek paszowy. Mimo, że gady te uwielbiają soczyste i słodkie pokarmy dieta zdominowana przez takie produkty szybko prowadzi do problemów zdrowotnych, zwłaszcza do zaburzenia cyklu wzrostu. Żółwie powinny mieć stały dostęp do źródła wapnia. Pokarm żółwie stepowych koniecznie trzeba również regularnie wzbogacać w preparaty witaminowo mineralne.

Rozmnażanie

Okres godowy rozpoczyna się niedługo po wybudzeniu ze snu zimowego (lub hibernacji w warunkach hodowlanych). Samce aktywnie poszukują samic, walczą o dostęp do nich z innymi samcami. Gody rozpoczynają się od charakterystycznego podrygiwania głową, następnie podążają za samicą kąsając ją w tylne kończyny. Kiedy samica jest gotowa samiec wspina się na nią i dochodzi do kopulacji. Zapłodniona samica początkowo wykazuje dużą żarłoczność a następnie jej aktywność maleje. Pierwsze zniesienie następuje po 6-8 tygodniach od zakończenia hibernacji, kolejne w odstępie ok. 4 tygodni. Jaja są znoszone do wydrążonego gniazda o głębokości ok. 5 cm. W zniesieniu jest od 1 do 5 jaj. Inkubacja jaj żółwia stepowego w warunkach hodowlanych powinna być przeprowadzana w substracie takim jak wermikulit lub perlit (niektórzy hodowcy polecają mieszankę wyżej wymienionych z piaskiem) w temperaturze 30-35°C i wilgotności 70% (nie więcej niż 80% wilgotności powietrza). Czas inkubacji zależy od warunków temperaturowych. Przy temp. 32-35°C wynosi 62-77 dni, przy 30-33°C może wydłużyć się nawet do 85 dni. Po wykluciu młode powinny pozostać w inkubatorze aż do momentu całkowitego zresorbowania woreczka żółtkowego. Przy odpowiednich, zbliżonych do naturalnych warunkach rozwoju żółwie stepowe osiągają dojrzałość płciową w wieku ok. 10-12 lat. Warunki hodowli młodych osobników są zbliżone do tych jakie stosujemy przy okazach dorosłych. Unikamy jedynie łączenia okazów młodocianych w pełni wyrośniętymi aby uniknąć uszkodzeń mechanicznych.

Zdrowie

Podstawowe problemy zdrowotne spotykane u hodowanych żółwi wynikają z nieodpowiedniej diety połączonej z brakiem wymaganej temperatury oraz oświetlenia UVB. Do dziś pokutuje w Polsce zwyczaj hodowania żółwie lądowych w warunkach „dywanowych”. Zła dieta prowadzi do przerostu dzioba, odwapnienia szkieletu, krzywic, zaburzeń trawienia. Ważna jest odpowiednia suplementacja preparatami witaminowo mineralnymi aby uniknąć awitaminoz i problemów ze wzrostem. Osobniki sprzedawane w sklepach często są również zaniedbane, nieodpowiednio żywione a niekiedy także są nosicielami pasożytów. Po zakupieniu żółwia konieczne jest przeprowadzenie kwarantanny oraz wizyta u lekarza weterynarii.

Zimowanie

Żółwie stepowe instynktownie zaczynają przygotowywać się do hibernacji pod koniec września. Zaczynają wówczas intensywnie kopać norki. Zanik aktywności następuje zazwyczaj pod koniec października. W warunkach hodowlanych zmniejsza im się systematycznie dostęp do pożywienia, tak aby zasypiające żółwie nie miały wewnątrz przewodu pokarmowego zalegającego materiału roślinnego. Po zapadnięciu w letarg żółwie powinno się delikatnie przenieść do pojemnika wypełnionego odpowiednim substratem, najlepiej mchem torfowcem zmieszanym z liśćmi i umieszcza je się w dobrze wentylowanym miejscu o temperaturze 5-6°C. Podłoże nie może całkowicie wyschnąć. Pod koniec lutego żółwie przenosi się delikatnie do ich pomieszczenia, a następnie stopniowo podnosi temperaturę oraz włącza oświetlenie. Podnoszenie temperatury powinno odbywać się w przeciągu ok. 2 do 3 tygodni. Po przebudzeniu gady stają się aktywne i zaczynają poszukiwać pokarmu. W warunkach naturalnych żółwie stepowe zapadają niekiedy również w estywację letnią, zwłaszcza w latach o bardzo ciężkich suszach.

Uwagi

Jako gatunek zagrożony w warunkach naturalnych z powodu przełowienia a także w wyniku działalności gospodarczej ważne jest aby upewnić się, że żółwie zakupywane w sklepach pochodzą z legalnego źródła.

Opracowanie i źródła informacji

Jakub Kowalski

Wieloletnia własna hodowla gatunku, konsultacje z zaprzyjaźnionymi hodowcami oraz lekarzami weterynarii a także

http://www.arkive.org/afghan-tortoise/testudo-horsfieldii/

Ernst, C.H., Altenburg, R.G.M. and Barbour, R.W. (1997) Turtles of the World. ETI Information Systems Ltd., Netherlands. Available at:

Anderson-Cohen, M. (1994) Russian Tortoise, Testudo horsfieldii. Tortuga Gazette, 30(11): 1-4. Available at: