Drapieżne gąsienice modraszków

Drapieżne gąsienice modraszków

Wśród przedstawicieli rodzin: modraszkowatych (choć część systematyków wydziela rodzinę Riodinidae , w tym ujęciu systematycznym, ta rodzina jest włączona do modraszkowatych – podział systematyczny za Buszko, Masłowski – 2008), wykształciły się bardzo ciekawe zależności między gąsienicami a mrówkami.
Około 30-tu gatunków gąsienic motyli z rodziny modraszkowatych (Lycaenidae), spotykanych w Polsce (około 2/3 naszych gatunków) cechuje dość nietypowa cecha – cykl życiowy gąsienic jest silnie związany z mrówkami. Na dziesiątym segmencie posiadają tak zwane gruczoły myrmekofilne (nektarowe), które produkują słodką substancję Wydzielina gruczołów (jest to roztwór węglowodanów i aminokwasów) jest niezwykle atrakcyjna dla mrówek, które ją bardzo chętnie zlizują. W niektórych sytuacjach współpraca gąsienic i mrówek polega na protokooperacji – czyli zależności, z której korzysta każda ze stron: mrówki zyskują atrakcyjny pokarm, a gąsienice dzięki mrówkom mają zapewnioną ochronę przed drapieżnikami i pasożytami. Może to być zależność fakultatywna (względna): i mrówki, i gąsienice mogą żyć samodzielnie. Eksperymenty wykazały, że przeżywalność gąsienic modraszków żerujących na roślinach, które są odwiedzane przez mrówki jest znacznie większa. Na zdjęciu 2 gąsienica na roślinie pokarmowej, w towarzystwie mrówek. W skrajnych przypadkach gąsienice pozbawione opieki mrówek nie mają szans na przeżycie, gdyż padają ofiarą drapieżników i pasożytów. W przypadku zależności obligatoryjnej (bezwzględnej) gąsienica pozbawiona opieki ze strony mrówek ginie.

Mrówki „doją” gąsienice (podobnie jak to robią z mszycami) – polega to na opukiwaniu czułkami ciała gąsienicy. Gąsienica, reagując na opukiwanie z gruczołów myrmekofilnych wydziela kropelki słodkiego roztworu. Rodzaje mrówek, które spotykano z gąsienicami modraszków to Myrmica, Lasius i Formica. Gąsienice między innymi tych gatunków modraszków są spotykane w towarzystwie mrówek (niektóre z nich to obligatoryjnie myrmekofilne): modraszek eumedon (Aricia eumedon), modraszek argus (Plebejus argus),modraszek idas (Plebejus idas), modraszek lazurek (Polyommatus thersites), modraszek korydon (Polyommatus coridon), modraszek gniady (Polyommatus ripartii). Gąsienice korydona, za miejsce do przepoczwarczenia wybierają często mrowiska – obserwowano motyle, wychodzące z mrowisk.

Natomiast gąsienice tych gatunków modraszków:

• Modraszek arion (Maculinea arion)
• Modraszek telejus (Maculinea teleius) Fot.1
• Modraszek nausitous (Maculinea nausitous)

mają inną strategię. Do trzeciego stadium rozwojowego żerują na roślinach. Często to nie są liście, ale kwiaty lub kwiatostany (w przypadku telejusa i nausitousa są to kwiatostany krwiściągu lekarskiego). Co ciekawe, do trzeciego stadium rozwojowego zyskują niewiele na wadze – zaledwie około 1% swej masy końcowej. Po kolejnej wylince gąsienice schodzą na ziemię, gdzie ukrywają się w ściółce. Gąsienice nie szukają aktywnie gniazd mrówek, lecz czekają na odnalezienie przez mrówki z rodzaju wścieklica (Myrmica). Jeśli mrówka znajdzie gąsienicę, ta podkurcza przednią część ciała, co ułatwia mrówce transport gąsienicy. Na dodatek w takiej pozycji gąsienica przypomina wyglądem larwę mrówek. Na zdjęciu nr 3 jest przedstawiona adopcja gąsienicy modraszka ariona przez robotnicę Myrmica sabuleti. Jest to zależność obligatoryjna (bezwzględna) – gąsienica, która nie zostanie znaleziona przez mrówki ginie. Po dostaniu się do wnętrza mrowiska gąsienica staje się drapieżnikiem. „Językiem” mrówek jest komunikacja za pomocą specyficznych substancji chemicznych (feromonów). Prawdopodobnie gąsienice produkują w gruczołach rozmieszczonych na całym ciele feromon, który jest identyczny z mrówczym feromonem niwelującym agresję. Dzięki temu gąsienica może bezkarnie przebywać w mrowisku, gdzie żywi się jajami i larwami mrówek. Na zdjęciu nr 5 – gąsienica modraszka ariona w komorze mrowiska, wśród larw i poczwarek mrówek. Przepoczwarczenie następuje również w mrowisku. Rozwój – jak na tak mały gatunek – trwa stosunkowo długo, bo nawet może się przedłużyć do drugiego sezonu. Motyle wylęgają się w mrowiskach. Przeobrażenie następuje wczesnym rankiem, kiedy aktywność mrówek jest najmniejsza i pozwala motylowi bezpiecznie opuścić mrowisko.

Jeszcze bardziej zaawansowaną formę uzależnienia od mrówek uzyskały te dwa niżej wymienione gatunki modraszków. Ich rozwój przebiega podobnie jak wcześniej opisanych gatunków. Gąsienice, również dzięki mrówkom, dostają się do ich gniazd.

• Modraszek alkon (Maculinea alcon)
• ]Modraszek Rebela (Maculinea rebeli) (status gatunku niepewny)

Jednak po przedostaniu się do mrowiska gąsienice nie odżywiają się jajami lub larwami mrówek. Feromony wydzielane przez gąsienice na tyle „oszukują” mrówki, że te zaczynają je traktować jak własne larwy. Gąsienice są karmione w ten sam sposób jak mrówki karmią swoje larwy. Jest to określane jako tak zwane pasożytnictwo społeczne. Zdjęcie nr 4 przedstawia gąsienice modraszka alkona w mrowisku Myrmica scabrinodis, a zdjęcie 6 poczwarki tego modraszka.

Ze względu na bardzo specyficzne preferencje – nie wystarczy odpowiedni biotop, dodatkowo na tym terenie muszą żyć mrówki wścieklice, modraszki z rodzaju Maculinea są w całej Europie gatunkami rzadkimi (w Polsce są prawnie chronione) i jednymi z bardziej zagrożonych wyginięciem gatunków. Zaobserwowano ciekawą zależność: gąsienice pasożytują na jednym, określonym gatunku wścieklic, ale jest to uzależnione od miejsca występowania: np. polskie modraszki nausitousy pasożytują na prawie wyłącznie wściekicy Myrmica rubra. Inną ciekawostką, jest to, że gąsienice modraszka alkona są pasożytami Myrmica scabrinodis i Myrmica vandeli – a M. vandeli jest z kolei czasowym pasożytem Myrmica scabrinodis. Jest to przykład pasożytnictwa II stopnia (czyli pasożytowanie na pasożycie)!

 

Opracowanie i źródła informacji

Tekst: Jakub Liberski (M_dryas)

Zdjęcia: okazów z mrówkami Marcin Sielezniew

Serdeczne podziękowania dla dr Marcina Sieleznicewa za zgodę w wykorzystaniu Jego zdjęć i cenne uwagi redakcyjne.

Literatura wydawnictwa i artykuły on line
BUSZKO J., MASŁOWSKI J. „Motyle dzienne Polski. Lepidoptera: Hesperioidea, Papilionoidea” Nowy Sącz 2008.
Hölldobler B., Wilson E. O. „Podróż w krainę mrówek” Warszawa 1998.
Wilson E.O. „Społeczeństwa owadów” Warszawa 1979.
Stankiewicz A. M., Sielezniew M., Svitra G. „Myrmica schencki (Hymenoptera: Formicidae) rears Maculinea rebeli (Lepidoptera: Lycaenidae) in Lithuania: new evidence for geographical variation of host-ant specificity of an endangered butterfly” (Myrmecologische Nachrichten, Wien, September 2005
Sielezniew M. „Modraszek arion” (Matecznik 2007)

Liczba wyświetleń: 6025