Loading...
Ampleksus, amplexus
Ampleksus (łac. amplexus) → Nazwa łacińska słowa amplexus w dosłownym tłumaczeniu oznacza „objęcie”. Jest to odruch płciowy występujący u płazów bezogonowych, lecz niektóre ogoniaste takie jak np. Salamandra salamandra także posiadają taką umiejętność. Amplexus jest nieodzowną pozycją ułatwiającą zapłodnienie, podczas której samica składa jaja, natomiast samiec wyrzuca nasienie w celu ich zapłodnienia.
Gdy samiec znajdzie już partnerkę, wtedy ona wybiera najbardziej odpowiednie miejsce, w którym może dojść do zapłodnienia jaj. Do zapłodnienia dochodzi zazwyczaj na zewnątrz ciała samicy, tuż po wydostaniu się jaj, lecz jeszcze przed nadmiernym rozbudowanie galaretowatej masy otaczającej jaja. Aby sperma samca miała możliwość kontaktu z tak wieloma jajami, musi on być usytuowany jak najbliżej kloaki samicy. Pozycję ten nazywamy amplexus’em. Żeby pozycja samca na grzbiecie partnerki była stabilna i nie spadł podczas kopulacji, posiada on modzele godowe na palcach kończyn przednich. Wypustki te mają chropowatą strukturę i dość wyraźną pigmentację. Występują na zewnętrznej krawędzi kciuka aktywnych seksualnie żab i ropuch. Zgrubienia te zapewniają bardzo dobrą przyczepność podczas godowego zbliżenia. Modzele po zakończeniu okresu rozrodczego stopniowo zanikają i tracą wyraziste zabarwienie. Uciskanie przez samca okolic jamy brzusznej partnerki wspomaga proces wydalania jaj.
Odmiany ampleksus
- Pachwinowy: występuje w sześciu prymitywnych rodzinach żab: Leiopelmatidae, Discoglossidae, Pipidae, Rhinophrynida, Pelobatidae i Pelodytidae oraz u niektórych gatunków żab należących do bardziej zaawansowanych rodzin takich jak: Myobatrachidae, czy Leptodactylidae. Samiec chwyta samicę tuż nad stawami biodrowymi. Podczas zapładniania samiec musi mocno wyginać swoje ciało, aby jego kloaka były w bliskim kontakcie z narządnem rodnym samicy.
- Pachowy: występuje u większości płazów bezogonowych bardziej zaawansowanych rodzin. Samiec obejmuje samicę tuż pod przednimi kończynami, umożliwia to jego kloace zachować bliski kontakt z kloaką samicy oraz oszczędza mu trudu związanego z wykonywaniem dziwnych manewrów tułowiem.
- Głowowy: występuje u niektórych drzewołazów (rodzina Dendrobatidae) składających jaja na lądzie. Samiec oplata swe kończyny powyżej stawów ramiennych samicy, łapiąc ją za podgardle.
- Widłowy: ta odmienna postać występuje u co najmniej trzech gatunków żab z Madagaskaru, należących do rodzaju Mantidactylus. Głowa samicy znajduję się pomiędzy tylnymi nogami samca, podczas gdy on trzyma liście przednimi kończynami. Plemniki samca spływają po grzbiecie partnerki i docierają do świeżo uwalnianych jaj. Zjawisko to ułatwiają warunki panujące podczas pory deszczowej.
- Przyklejony: dla niektórych żab przyjęcie typowej pozycji amplexus jest trudne, ze względu na krótkie kończyny i dużą masę ciała. Samce tych płazów wydzielają lepką substancję ze strony brzusznej tułowia, którą przytwierdzają się do grzbietu samicy. Taki sposób kopulacji został udowodniony u płazów z rodzaju Kaloula, Gastrophryne oraz Breviceps, a także u innych żab posiadających podobne cechy anatomiczno-morfologiczne. Po zapłodnieniu jaj substancja kontaktowa traci swoje właściwości i puszcza. Jeżeli ten mechanizm nie następuje, samica zrzuca oskórek w celu oddzielenia od samca.
- Długotrwały: u większości płazów cała procedura trwa kilka godzin, lecz niektóre gatunki żab mogą być połączone przez kilka dni, a nawet tygodni. Dzieję się tak u płazów z rodzaju Atelopus. U samców z tego rodzaju zaobserwowano duże zaangażowanie w proces rozmnażania. Samiec potrafi spędzać na grzbiecie samicy nawet kilka miesięcy, podczas których samice polują wraz z partnerem na plecach. Samce w tym okresie są na ścisłej diecie i tracą na wadze, zmniejszając swe rozmiary.
- Zbiorowy: sytuacja w której do jednej samicy przywierają dwa lub więcej samców. Najczęściej spotykamy to zjawisko u żab z gatunku Rana temporaria oraz Bufo bufo. Często podczas zaistnienia takiej sytuacji samica ginie.
Odruch bezwarunkowy objęcia godowego
Samce podczas okresu godowego są bardzo wyczulone i reagują na ruch każdego przedmiotu, czy zwierzęcia znajdującego się w najbliższej okolicy. Reakcją na dostrzeżony ruch jest gwałtowny skok i objęcie obiektu. Amplexus jest odruchem bezwarunkowym spowodowanym reakcją wywołaną przez podrażnienie pewnych okolic strony brzusznej samca, dlatego zdarza się czasami, że samce łączą się z samicami innych gatunków, a nawet różnymi dziwnymi przedmiotami. Jeśli samiec przyłączy się do samicy innego gatunku, która składa jaj w późnym okresie, to może doprowadzić do uszkodzenia powłok jej ciała oraz śmierci, a wszystko to przez silny uścisk i modzele godowe. Zaobserwowano również przypadki, w których żaby wchodziły w stan amplexus z rybami, doprowadzając do ich śmierci. Ryby nie mają możliwości uwolnienia się z silnego uścisku samca płaza. Biorąc pod uwagę powyższe fakty, zarówno żaby jak i ropuchy mogą siać duże spustoszenie w prywatnych oczkach wodnych i stawach hodowlanych. Samiec podczas amplexus bardzo silnie chwyta samice, nawet podniesiony za tylną kończynę do góry, nie wypuści o wiele cięższej partnerki z godowego uścisku. Mimo iż zjawisko to jest odruchem bezwarunkowym, występują jednak pewne mechanizmy, które nim kierują. Między innymi, samiec w okresie godowym nie połączy się z samicą, która już złożyła skrzek. Rzadko występuje również sytuacja w której możemy zaobserwować dwa samce w godowym uścisku.
Rozmnażanie
Proces rozmnażania u żab jest dość prosty do objaśnienia. Dorosłe osobniki przystępują do godów zazwyczaj wiosną, kiedy to migrują do stawów i łączą się w pozycji zwanej amplexus. Samica składa jaja, natomiast samiec podczas trwania tego procesu uwalnia spermę, zapładniając je. Z jaj wylęgają się kijanki, które prowadzą wodny tryb życia. Z czasem rosną im tylne kończyny, stopniowo zanika ogon , aż wreszcie wychodzą z wody przeobrażając się w małe żabki, które wrócą w to miejsce jako dorosłe żaby chcące utrzymać swój gatunek. Na każdym etapie cyklu u poszczególnych gatunków mogą występować zmiany, które będą całkowicie odbiegać od typowych zachowań rozrodczych. Cykl rozmnażania może obejmować zapłodnienie zewnętrzne, bądź wewnętrzne. Samice poszczególnych gatunków składają jaja w wodzie, na liściach, noszą je na grzbiecie, bądź też rodzą żywe młode.
Aby żaby mogły przystąpić do godów muszą osiągnąć odpowiedni wiek, który związany jest z dojrzałością płciową poszczególnych gatunków. Żaby muszą być także w dobrej kondycji (dobrze odżywione, zdrowe), aby móc wyprodukować komórki płciowe. U samic są to jaja, bądź też komórki jajowe, natomiast u samców plemniki. Pobudzenie do wytwarzania komórek płciowych pochodzi z przysadki mózgowej. Gruczoł ten stymulowany jest natomiast czynnikami zewnętrznymi takimi jak opady deszczu, ciśnienie, wilgotność i temperatura.
Okres godowy przypada mniej więcej w tym samym czasie każdego roku i może być określony mianem cyklicznego. Oznacza to, że jajniki i jądra żab stymulowane są każdego roku. Długość trwania okresu rozrodczego uzależniona jest od panujących warunków. Tropikalne żaby zaczynają gody na początku pory deszczowej i są zdolne trwać w tym stanie, aż do początku pory suchej, czyli sezon lęgowy może trwać nawet dziewięć do dziesięciu miesięcy w roku. Samce w tym okresie rechoczą każdej nocy, aby przywołać samice gotowe do rozrodu.
Litoria caerulea w typowym objęciu pachowym. Fot. Włodzimierz Stanisławski, ZOO Łódź
Para rzekotkę z gatunku Litoria infrafrenata podczas próby przyjęcia pozycji ampleksu. Fot Jan Hribal
Ampleksus u przedstawicieli polskich gatunków płazów
Gatunki polskich płazów bezogonowych przyjmują pozycje amplexus już wczesną wiosną, niekiedy jeszcze w okresie, gdy ziemia pokryta jest śniegiem. Tak wczesny rozród możemy zaobserwować miedzy innymi u żaby trawnej (Rana temporaria) i żaby moczarowej (Rana arvalis), które rozpoczynają gody w marcu, niekiedy nawet pod koniec lutego. Jedyny przedstawiciel rzekotkowatych (Hyla arborea) w naszym kraju przystępuje do kopulacji dopiero od początku maja. Amplexus jest stanem długotrwałym, którego czas może wynosić nawet kilka godzin. W tym czasie inne samce próbują strącić konkurenta z grzbietu samicy. Okres w jakim dochodzi do połączenie uzależniony jest od danego gatunku, u niektórych żab występuje już podczas wiosennej wyprawy w poszukiwaniu wód stojących, gdy u innych parowanie następuje dopiero w wodzie. Czasami można zaobserwować tzw amplexus zbiorowy, gdy do jednej samicy przywierają dwa lub więcej samców. Najczęściej spotykamy to zjawisko u żaby trawnej i ropuchy szarej. Często podczas zaistnienia takiej sytuacji samica ginie.
Opracowanie i źródła informacji
Opracował Konrad Pałka w oparciu o poniższe źródła dydaktyczne:
- http://www.frog-garden.com/amplexus.html
- http://www.frog-garden.com/frog-reproduction.html
- Włodzimierz Juszczyk: Płazy i gady krajowe. Warszawa: PWN, 1974.
Liczba wyświetleń: 3428
