Strepsiptera – wachlarzoskrzydłe

Strepsiptera – wachlarzoskrzydłe → rząd owadów (Insecta). Opisano łącznie ok. 550 gatunków, z czego w Polsce 2. Jest jednym z najsłabiej poznanych rzędów owadów.

Owady reprezentujące tę grupę są niewielkich rozmiarów, przeważnie 1 – 6 mm długości (choć znane są osiągające 30 mm). Samce mają wachlarzowate czułki, duże oczy złożone i uwsteczniony, gryzący aparat gębowy. Tułów z silnie rozwiniętym zatułowiem (pozostałe człony zredukowane). Posiadają jedną parę szerokich, błoniastych skrzydeł o wachlarzowatym kształcie. Pierwsza para ulega przekształceniu w przezmianki. Nogi długie, dobrze wykształcone, nie mają krętarzy. Samice zupełnie niepodobne do samców. Ich ciała są workowate, posiadają uwstecznoną większość narządów wewnętrznych. Nie mają nóg i skrzydeł. Tak silna przebudowa ciała jest związana z ich pasożytniczym trybem życia.

Strepsiptera pasożytują na błonkówkach, pluskwiakach i prostoskrzydłych. Larwa pierwszego stadium wwierca się w ciało larwy żywiciela i tam przekształca w kolejne stadium. Wraz z przepoczwarczeniem żywiciela, następuje analogiczny proces u pasożyta. Jeśli jest to samica lokuje się w odwłoku owada bez opuszczania osłon poczwarki. Samce zaś opuszczają ciało gospodarza i poszukują samic. Zapładniają je przez nakłucie odwłoka żywiciela i ciała samicy (w dowolnym miejscu). Zapłodnione jaja rozwijają się w jej jamach ciała. W cyklu rozwojowym wachlarzoskrzydłych często pojawia się partenogeneza, poliembrionia i żyworodność.

Występujące w Polsce gatunki to: Elenchus tenuicornis i Paraxenos sphecidarum.

 

---

 

Polska nazwa nawiązuje do skrzydeł samców, które w stane spoczynku są złożone wachlarzowato. Nazwa łacińska wskazuje na skręcenie skrzydeł. W rzeczywistości skręcenie pzrednich, uwstecznionych skrzydeł nie jest cechą istotną, a występuje jedynie w zbiorach entomologicznych i jest efektem ich wysuszenia.
Przednie skrzydła zredukowane są do przezmianek, służą jako narządy czucia regulujące podczas lotu tempo ruchu tylnych skrzydeł.

Zakres występowania rodzin
Rodzina/Obszar	pale- arktyczny	afro- tropikalny	australijski	orientalny	neotropikalny	nearktyczny
Mengenillidae	+	+	+	+	–	–
Corioxenidae	+	+	+	+	+	+
Halictophagidae	+	+	+	+	+	+
Halictophagidae	+	+	+	+	+	+
Myrmecolacidae	+	+	+	+	+	+
Stylopidae	+	+	+	+	+	+
Bohartillidae	–	–	–	–	+	–
Callipharixenidae	–	–	–	+	–	–

Samiec Xenos vesparum
Samice są zupelnie niepodobne do samców. Pędzą, podobnie jak larwy, zazwyczaj pasożytniczy tryb życia w odwłokach innych owadów, najczęściej błonkówek. Mają one białe, workowate ciało, pozbawione skrzydeł i odnóży, głowę zrośniętą z tułowiem, która wraz z nim tworzy jakby głowotułów. Dlatego pokrój ciała nie przypomina w ogóle owada. Również narządy wewnętrzne są uwstecznione: brak jajników oraz jajowodów, a przewód pokarmowy jest zredukowany. Jaja wytwarzane są z komórek rozsypanych w dwłoku. Odmienność budowy samic to zjawisko neotenii.

Samice (na zdjęciu Mengenilla chobauti)nie osiągają postaci dorosłej, pozostają w ostatnim stadium larwalnym, w którym osiągają zdolność rozrodu. Wachlarzoskrzydłe są więc przykładem krańcowo rozwiniętego dymorfizmu płciowego.

Samce posiadają wielkie oczy oraz wieloczłonowe czułki jest to związane z faktem, że bardzo ważny jest dla nich zmysł węchu – umożliwia im odnalezienie samic ukrytych w ciele żywiciela. Samice wabią partnerów za pomocą feromonów wytwarzanych w gruczołach Nasonowa.

Życie postaci dorosłych ogranicza sie do czynności związanych z rozrodem. Samiec nakłuwa odwłok żywiciela samicy swym narządem kopulacyjnym, po czym wprowadza nasienie wprost do jej jamy ciała.
Samice niektórych gatunków co prawda opuszczają ciało żywiciewla i prowadzą swobodny tryb życia, jednak i ich odwłok samiec przebija w dowolnym miejscu i wprowadza nasienie.

Niejednokrotnie obserwuje się u wachlarzoskrzydłych zjawisko poliembrionii: zapłodnione jajo rozpada się na kilkadziesiąt fragmentów i z każdego rozwija się larwa. Inne gatunki są wyłącznie partenogenetyczne, a samce w ogóle nie istnieją, u części (np. Eoxenos laboulbenei) dzieworództwo występuje obok normalnego rozrodu płciowego. Larwy partenogenetyczne pozostają w osłonach, nie pobierają pokarmu, ale żyją i rodzą larwy przez wiele miesięcy.

Żyworodność jest cechą wszystkich gatunków tego rzędu. U wolnożujących samic (Mengeidae) larwy wychodzą przez otwór płciowy, u nieopuszczających ciała (Stylopidae) żywiciela brak takiego otworu. Larwy zbierają się w specjalnym kanale, zamkniętym od zewnątrz błoną, która w pewnym momencie pęka. Ponieważ przednia część samicy wystaje na zewnątrz żywiciela, larwy mogą się wydostać szczeliną pomiędzy nim a samicą.

Larwy są maleńkie, nie przekraczają 0,25 mm długości, mają trzy pary nóg, narządy gębowe oraz oczy i sczecinki na końcu odwłoka. szczecinki umożliwiają im wykonywanie skoków na odległość przekraczającą 10 mm. Wraz z pyłkiem (jeśli żywicielem jest np. pszczoła) dostają się do gniazd i wgryzają w larwy. W ciele jednego żywiciela rozwija się od jednej do kilkunastu osobników. Żywicielami są pszczoły, rzadziej piewikowate, pluskwiaki różnoskrzydłe oraz szarańczaki. Larwy z rodziny Mengeidae pasożytują na owadach bezskrzydłych żyjących w gniazdach afrykańskich mrówek.
Zazwyczaj żywiciele nie giną na skutek działaności wachlarzoskrzydłych (choć czasem ich następuje śmierć jeszcze przed zakończeniem rozwoju pasożyta), jednak znacznie ograniczają rozrodzczość.

Samce są bardzo ruchliwe, nawet w stanie spoczynku poruszają skrzydłami, nie żyją zazwyczaj dłużej niż jeden dzień. Są to owady małe, długość ciała nie przekracza na ogół kilku milimetrów. Wieksze rozmiary osiągają gatunki pasożytujące na tropikalnych szarańczakach.

Przypuszcza się, że są blisko spokrewnione z chrząszczami.

 

Liczba wyświetleń: 1150