Salticidae – skakunowate, skakuny

Salticidae – skakunowate, skakuny

Skakunowate, skakuny (Salticidae Blackwall, 1841) jako rodzina istnieją przynajmniej od 65 milionów lat. W jej skład wchodzi obecnie ponad 6000 opisanych gatunków i 600 rodzajów. Przypuszczalnie się, że są to liczby bardzo niekompletne i wiele nowych gatunków czeka jeszcze na swoich odkrywców. Większość przedstawicieli tego rodzaju występuje w tropikach, jednak swoim zasięgiem obejmują niemal cały glob. W Polsce stwierdzono występowanie 62 gatunków.

Skakuny są pająkami na ogół niewielkich rozmiarów. Większość osiąga 2-12 mm, choć zdarzają się wśród nich prawdziwe „olbrzymy” (np. rodzaje Hyllus i Sandalodes), przekraczające 20-30 mm. Dla odmiany, do najmniejszych skakunów należą przedstawiciele rodzaju Eupoa, osiągający mniej niż 1 mm.

Wygląd

Większość Salticidae posiada krępe ciało. Inne formy, np. silne wydłużenie, spotykane jest u gatunków naśladujących mrówki, błonkówki, muchówki a nawet zaleszczotki i inne pająki.

Pierwszą rzucającą się w oczy cechą Salticidae są ich oczy. Umiejscowione w przedniej części głowotułowia i po jego bokach (w trzech lub czterech rzędach), umożliwiają pająkom obserwację całego otoczenia. Najlepiej wykształcona jest zawsze środkowa para oczu. Liczne badania wykazały, że skakuny widzą nimi stereoskopowo (potrafią dokładnie ocenić położenie obiektu w przestrzeni) i w kolorach. Pozostałe oczy śledzą zmiany natężenia światła i najmniejszy ruch dookoła pająka. Głowotułów jest najczęściej prostokątny, łezkowaty lub owalny, łączy się z resztą ciała za pomocą tzw. łącznika (przekształcony pierwszy segment odwłoka). Odwłok jest przeważnie okrągły lub eliptyczny, nierzadko silnie wydłużony lub kwadratowy. Nogi przedstawicieli Salticidae nie należą do długich, są jednak dość grube i mocne. Silnie umięśnione, pozwalają pająkom na oddawanie całkiem długich skoków, czasem na kilkadziesiąt centymetrów.

Biologia

Jak wszystkie pająki, skakuny są drapieżnikami. Większość ich ofiar stanowią drobne owady mniej więcej ich własnej wielkości. Jak przystało na sprawnych łowców nierzadko łapią znacznie większe od siebie bezkręgowce. Odnotowano również ciekawy fakt specjalizacji samców niektórych gatunków w odżywianiu się jajami pająków. Część z nich utraciła w toku ewolucji gruczoły jadowe, niepotrzebne przy tego rodzaju diecie, a ich szczękoczułki pełnią funkcję oręża w rytualnych walkach. Wśród przedstawicieli Myrmarachne obserwowano pobieranie spadzi wytwarzanej przez mszyce. Taka forma „wegetarianizmu” wydaje się służyć wyłącznie pobieraniu wody lub jako dodatek do właściwej, drapieżniczej diety.

Dzięki dobrze wykształconym oczom polują aktywnie, głównie w dzień. Dostrzeganie obiektu i przygotowanie się do ataku następuje najczęściej, gdy potencjalna ofiara znajdzie się w odległości ok. 10 cm od pająka. Sam atak następuje z odległości poniżej 5 cm. Ciekawostką jest fakt, że skakuny potrafią „zaplanować” podejście do swojej ofiary z wykorzystaniem rzeźby terenu i kryjówek maskujących ich przemieszczanie się. W przypadku gatunków polujących w nocy, odbiór bodźców z otoczenia następuje głównie przez drgania podłoża i fale dźwiękowe. Istnieją również gatunki budujące sieci łowne i wykorzystujące strategię polowania z zasadzki (np. przedstawiciele rodzaju Spartaeinae). Najciekawszym przystosowaniem jest chyba jednak swoiste pasożytnictwo sieciowe. Skakuny Portia potrafią kraść ofiary z sieci pająków, a nierzadko zabijają swojego gospodarza i przejmują jego sieć.

Dobry wzrok przekłada się również na złożone zwyczaje godowe pająków. Skakuny podczas rytualnych walk i zalotów stosują cały system znaków. Używając do tego celu przednich odnóży i kolorowo ubarwionych nogogłaszczek. Uzupełnieniem sygnałów wzrokowych są drgania podłoża, strydulacja oraz wydzielanie specyficznych feromonów. Odpowiednia kombinacja tych znaków, swego rodzaju multimodalność, pozwala na poprawną identyfikację osobników i sprzyja udanej kopulacji. Samce pozbawione możliwości przekazywania części komunikatów znacznie częściej stają się ofiarami samic lub nie są przez nie dopuszczane do rozrodu.

Do wielu niezwykłych cech Salticidae można zaliczyć mimikrę szeregu gatunków. Najbardziej znanym przykładem są myrmekofilne (związane z mrówkami) Myrmarachne. Pająki naśladują mrówki wyglądem i zachowaniem, potrafią również produkować rozpoznawane przez błonkówki feromony. Przednie odnóża Diolenius naśladują skrzydła much. Podkorowe Cheliferoides i Holoplatys przypominają zaleszczotki. Za mistrza mimikry można uznać pająka Orisma ichneumon, który tył swojego ciała upodobnił do błonkówek. Ruszające się kądziołki przędne naśladują ruch czułków imitowanego owada.

Wśród Salticidae znane są gatunki społeczne. Przedstawiciele rodzajów Pseudicinus i Menemerus bronią wspólnie sieci i przypuszczalnie koordynują swoje działania porozumiewając się za pomocą strydulacji.

Odławianie

Na skakuny polujemy metodą „na upatrzonego”. Wybieramy przeważnie ciepłe, suche i silnie nasłonecznione miejsca (choć szereg gatunków wybiera inne siedliska). Najodpowiedniejsze są zbocza żwirowisk, sterty kamieni i kserotermiczne murawy. Pospolite gatunki można również odłowić na ścianach i oknach budynków, torach kolejowych itp. Pająki chwytamy małymi pojemnikami (np. po kliszy 35 mm), ekshaustorem lub zwyczajnie ręką (krajowe gatunki nie są w stanie penetrować szczękoczułkami ludzkiej skóry). Dobre rezultaty daje też czerpakowanie siatką entomologiczną. Z racji niesamowitej zwinności skakunów należy wykazać się dużym refleksem podczas połowów i przekładania pająków do pojemników. Trzeba mieć też na uwadze to, że chwytanie i przetrzymywanie chronionych gatunków jest prawnie zabronione.

Terrarium

Ponieważ skakuny nie należą do dużych zwierząt, nie wymagają zbyt wiele miejsca. Z powodzeniem można trzymać je na szalkach Petriego, w „moczówkach”, a nawet w pudełkach po kliszach i większych probówkach. Te ostatnie są przydatne głównie dla młodych osobników. Należy pamiętać, że Salticidae doskonale wspinają się po gładkich powierzchniach, a ich niewielkie rozmiary pozwalają wykorzystać im każdą szparę w celu ucieczki.

W przypadku dłuższej hodowli, dobrze jest zapewnić pająkom środowisko życia przypominające jak najbardziej to naturalne. Hodowlę można prowadzić w niewielkich pojemnikach, do 10-15 cm (długość, szerokość i wysokość). Dno może stanowić ziemia, piasek, torf lub włókno kokosowe. Optymalnym rozwiązaniem jest przeniesienie fragmentu środowiska, w którym znaleźliśmy pająka. W terrarium można posadzić dowolne rośliny, umieścić różne gałązki i kamienie. Pozwolą skakunowi znaleźć odpowiednie miejsce na budowę gniazda.

Pająki trzymamy w temperaturze pokojowej 20-25°C przy 50-70% wilgotności powietrza. Dobrze jest zastosować dobowy cykl oświetlenia, choć można terrarium ustawić w miejscu gdzie będzie doświetlone rozproszonym światłem słonecznym. Ze względu na m.in. problemy z wentylacją nie powinniśmy wystawiać terrarium na bezpośrednie działanie słońca. Nawet ciepłolubne pająki mogą się w takich warunkach „ugotować” i zdechnąć.

Żywienie

Pająki karmimy wszelkimi bezkręgowcami zbliżonymi gabarytami do naszych pupili. Należy unikać drapieżnych owadów, skakun sam może stać się ich ofiarą. Ze spotykanych powszechnie „karmówek” dobrze sprawdzają się małe larwy mącznika (Tenebrio molitor), trojszyki (Tribolium spp.), pleśniakowce (Alphitobius spp.), muszki owocowe (Drosophila spp.) i inne muchówki (np. popularne „pinki”). Pokarm, w zależności od wielkości ofiary, podajemy co 2 – 7 dni. Najlepszym wyznacznikiem zapotrzebowania na karmienie jest odwłok skakuna. Gdy jest obkurczony, jest to sygnał o konieczności podania ofiary. Silnie nabrzmiały, świadczy o najedzeniu pająka. Młode Salticidae, mierzące zaledwie ok. 1 – 2 mm karmimy roztoczami (Acari) lub skoczogonkami (Collembola). Trudno znaleźć mniejsze, tak łatwo dostępne ofiary.

Rozmnażanie

Jest dość trudne, ale bardzo ciekawe dla obserwatora. Płeć dorosłych pająków można określić dość łatwo. Samce skakunów są z reguły mniejsze od samic i często ciekawiej ubarwione. Nogogłaszczki są silniej zgrubiałe i służą przekazywaniu nasienia samicy. „Napełnianie” samca wygląda podobnie jak u ptaszników. W tym celu budowana jest specjalna sieć w kształcie hamaka.

Zaloty, opisane wcześniej w tym tekście, trwają nawet do kilkunastu minut. Po kopulacji samiec opuszcza samicę. Przypadki kanibalizmu u Salticidae opisywane są w literaturze jako rzadkość, mogą się jednak zdarzać. Trafiają się najczęściej w sytuacjach, gdy samiec nie jest zbyt mocno wyrośnięty lub wydaje się być w słabej kondycji. Jaja (w liczbie od kilkudziesięciu do ponad 200) składane są w kokonie i czasem porzucane przez samicę. Przeważnie przebywa jednak z potomstwem przez kilka pierwszych dni jego życia. Na wyklucie młodych trzeba czekać kilka tygodni i w dużym stopniu zależy to od temperatury. Liczba linień potrzebnych do osiągnięcia dojrzałości płciowej wynosi najczęściej 7 – 10. Samce osiągają ją wcześniej niż samice. Okres pomiędzy kolejnymi linieniami zależy od warunków otoczenia, karmienia i gatunku pająka. Najczęściej waha się w zakresach: od ok. 11-20 dni (stadia L1 – L4), do 20 – 80 (powyżej L5). Długość życia dorosłych osobników to najczęściej 2-3 lata (samice) lub ok. roku (samce).

Gatunki hodowlane i chronione

Najpospolitsze w Polsce, a więc i najłatwiejsze do złapania gatunki należą do rodzajów Salticus i Evarcha. Są proste w hodowli i to one powinny być pierwszymi, z którymi początkujący hodowca powinien mieć do czynienia. W Polsce pod ochroną są tylko dwa gatunki skakunów (jeden pod ścisłą ochroną, drugi pod częściową).

Zobacz także: Pełna lista gatunków skakunów występujących w Polsce

W hodowli najczęściej znaleźć można jedne z największych skakunów na świecie, czyli: Phidippus regius, Hyllus diardi lub Hyllus giganteus. Z mniej znanych można także wymienić: Hasarius adansoni, Plexippus paykulli, Phidippus apacheanus, Phidippus putnami, Phidippus otiosus, Phidippus texanus, Phidippus bidentatus (dawniej jako Phidippus cf. putnami), Phidippus sp. „Ometepe”.

Uwagi

Praktycznie prawie wszystkie skakuny (a na pewno wszystkie krajowe gatunki) można uznać za całkowicie niegroźne dla człowieka. Ich rozmiary i brak możliwości penetracji ludzkiej skóry wyklucza możliwość ukąszenia. Szereg tropikalnych gatunków może jednak tego dokonać. Skutki, w skrajnych przypadkach, przypominają ukąszenia osy – ból, swędzenie, lokalny odczyn zapalny. Jednak jak podaje Pigulewski, w Boliwii występuje gatunek Dendryphantes noxiosus, zwany przez Indian „mico”. Podobno jad tego niewielkiego pająka (ok. 5 mm długości) jest bardzo silny i posiada właściwości hemolityczne. Już po kilkunastu minutach od ukąszenia rozwijają się wysięki krwawej cieczy z rany. U osób pokąsanych pojawia się krwiomocz. Badania histopatologiczne wykazywały obszerne krwawe wylewy w narządach wewnętrznych (układ limfatyczny, wątroba, nerki). Uszkodzenia spowodowane jadem nierzadko kończą się śmiercią.

 

Opracowanie i źródła informacji

Artykuł opracował Dariusz Kucharski na podstawie własnych doświadczeń oraz literatury:

Elias D. O., Hebets E. A., Hoy R. R., Mason A. C. 2005: Seismic signals are crucial for male mating success in a visual specialist jumping spider (Araneae: Salticidae), Animal Behaviour 69, 931-938.
Jackson R. R. 1978: The life history of Phidippus johnsoni (Araneae : Salticidae). J . Arachnol. 6:1-29.
Pigulewski S. W. 1982: Jadowite zwierzęta bezkręgowe. PWN, Warszawa.

Proszynski J. 1990: Catalogue of Salticidae (Araneae) a synthesis of quotations in the Word literature since 1940 with basic taxonomic data since 1758. WSRP, Siedlce, 366 pp.
Robertson M. W. 2002: Mating Behavior, Reproductive Biology, and Development of Phidippus princeps (Araneae: Salticidae). Transactions of the Illinois State Academy of Science, 95, (4): 335-345.
Staręga W., Błaszak C., Rafalski J. 2002. Pajęczaki Arachnida. W: Głowaciński Z. (red.). Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Oficyna Wydawnicza TEXT, Kraków.
Żabka M. 1997: Salticidae Pajaki skaczace (Arachnida: Araneae). Fauna Polski 19. Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Warszawa: 5-187.
http://www.miiz.waw.pl/salticid/main.htm

Liczba wyświetleń: 77396