Loading...
Owady społeczne, eusocjalne – są to owady stanowiące potomstwo jednej lub kilku samic żyjące w zorganizowanych społeczeństwach (koloniach), w których wytwarza się mniej lub bardziej zorganizowany podział pracy. Niekiedy spotyka się kilkugatunkowe społeczeństwa owadzie. Do owadów społecznych należą m.in. wszystkie termity Isoptera oraz niektóre błonkówki Hymenoptera (pszczoły, mrówkowate, osowate).
W skład kolonii wchodzi kilka odmiennych typów osobników, a każdy typ przystosowany jest do określonej funkcji. Na przykład państwo termitów obejmuje formy rozrodcze (król i królowa) oraz żołnierzy i robotnice.
Aby społeczeństwo mogło funkcjonować muszą ustalić się metody komunikowania. Owady społeczne komunikują się za pomocą feromonów, oraz „tańców”.
Przylżeńce Thysanoptera
Istnieją dwa australijskie gatunki eusocjalnych przylżeńców. Posiadają one kastę żołnierzy, różniącą się morfologicznie od form płciowych. Płodność żołnierzy jest wyraźnie ograniczona. Kolonie zamieszkują wnętrze bronionych galasów tworzonych na akacjach. Żołnierze są samicami, jednak także samce niekiedy angażują się w obronę kolonii.
Pluskwiaki równoskrzydłe Homoptera
Znanych jest dziesięć gatunków społecznych mszyc należących do rodziny Pemphigidae. Podobnie jak poprzednie, tworzą one galasy. Każdą zakłada jedna samica, a kolonię tworzy jej partnenogenetyczne potomstwo.
Chrząszcze Coleoptera
Informacje o jakoby społecznym gatunku Austoplatypus incompertus są niepotwierdzone. Ten australijski gatunek o biologii nieco zbliżonej do naszych rodzimych korników zasiedla drewno eukaliptusów. Zapłodniona, posiadająca spermanetkę, samica zakłada własny system korytarzy, który zamieszkuje wraz z pięcioma niezapłodnionymi córkami.
Termity Isoptera
Wszystkie gatunki uważane są za społeczne, mimo to panuje pogląd, że układ eusocjalny termitów powstał tylko raz. Kasta robotnic i żołnierzy rekrutuje się z samic. Nowe gniazdo zakłada para królewska.
Błonkowki Hymenoptera
Spośród przedstawicieli rzędu gatunki eusocjalne stanowią zaledwie kilka (6-8) procent. Ich liczba wynosi nie więcej niż 16 tys., z czego 75-95% stanowią mrówki. Należą one do sześciu rodzin: osowatych Vespidae, grzebaczowatych Sphecidae, pszczołowatych Apidae, Anthophoridae oraz Halictidae i mrówkowatych Formicidae.
Robotnicami zawsze są samice, a układy społeczne powstawały tu kilkanaście razy.
Osowate – Vespidae
Nie wszystkie gatunki żyją towarzysko, w ramach rodziny obserwuje się liczne przejścia pomiędzy samotnym a gromadnym, społecznym trybem życia. U gatunków tworzących dobrze zorganizowane społeczeństwa w gnieździe występuje jedna lub kilka królowych, mniejsze od nich samice – robotnice oraz samce. Królowe i robotnice rozwijają się z jaj zapłodnionych, a samce z niezapłodnionych. Robotnice posiadają uwstecznione jajniki, mimo to, zdolne są do produkcji jaj, z których rozwijają się wyłącznie samce. Osobniki płodne rozwijają się z larw karmionych specjalnym pożywieniem.
Społeczeństwa tworzą się w zasadzie każdego roku od nowa. Zakładają je wiosną po przezimowaniu zapłodnione samice. Zapłodnienie z reguły następuje poza gniazdem. Jesienią wszystkie osobniki (poza zapłodnionymi samicami) wymierają. Wyjątkiem są społeczeństwa wieloletnie znane z tropikalnych rejonów m.in. Ameryki Południowej.
Zakładane w ziemi, w różnych zakamarkach oraz nad ziemią (np. w dziuplach) gniazda społecznych os budowane są z przeżutych cząstek drewna, ich kształt charakterystyczny jest dla poszczególnych gatunków. Istnieją również gniazda wiszące.
W gnieździe znajduje się jeden lub wiele plastrów, ułożonych poziomo i złożonych z licznych komór, otwierających się u spodu.
Larwy żyjących towarzysko żyją odżywiają się miodem oraz przeżute tkanki owadów. Postacie dorosłe żywią się głównie sokiem owoców zranionych roślin oraz nektarem.
Istnieją osy „kukułcze”, ich samice przedostają się do gniazd innych gatunków, zabijają zastane królowe lub żyją obok nich, natomiast ich potomstwem opiekuja się obce robotnice. Przykładem może być Pseudopolistes sulficer żyjąca w gniazdach pospolitej w Europie środkowej klecanki Polistes gallicus.
Pszczołowate – Apidae
Pszczoły żyją na ogół samotnie: zakładają gniazda i na zaopatrzeniu ich w pokarm kończą opiekę nad potomstwem. Niektóre gatunki przeciągają budowę gniazd i zanim zostanie ona zakończona pojawiają się pierwsze osobniki potomne. Wskazuje to na jedną z możliwych dróg wiodących od samotnego życia do zorganizowanego społeczeństwa. Drugą możliwością – również potencjalnie prowadzącą do życia społecznego jest tendencja do zakładania gniazd w grupach. Np. pszczoły Anthophora parietina zakładają sąsiadujące z sobą gniazda, a zajmowanego przez grupę terytorium bronią wspólnie. Inne gatunki budują gniazda o jednym, wspólnym wejściu.
Podobnie jak w przypadku os występują „kukułki pszczele”, tak scharakteryzować można około 30% gatunków. Składają one jaja do gniazd innych gatunków, ich larwy rozwijają się szybciej, co pozwala na lepszy dostęp do pokarmu oraz na zdobycie przewagi nad larwami gospodarza, które bądź giną, bądź zostają zabite. Do typowych pszczół społecznych należą trzmiele, przedstawiciele tropikalnej podrodziny Meliponinae, zaś najwyższą formę uorganizowania przejawia pszczoła miodna Apis mellifica.
Gatunek ten ma ogromne znaczenie dla gospodarki człowieka. Pomimo, że hodowany jest od dawna, nie uległ procesowi udomowienia, zachował wszystkie zwyczaje z życia w stanie dzikim. Wtedy pszczoła zakładała gniazda w dziuplach, wydrążeniach skalnych i innych podobnych miejscach. Próby hodowli w sztucznych gniazdach z gliny datują się już na XXX w. p.n.e. w Egipcie. Z czasem nauczono się nakłaniać pszczoły do zakładania koloni w sztucznych dziuplach na wysokości 2-3 m przez przenoszenie części roju zadomowionego w innym miejscu. Kolejnym krokiem była budowa uli ze słomy lub wikliny, a później z drewna.
Dziś przeciętny rój obejmuje ok. 50000 osobników w miesiącach letnich, w tym jedną królową, samice niezdolne do rozrodu – robotnice oraz samce – trutnie. Te trzy kasty różnią się morfologicznie. Królowa ma długość ok. 25 mm, posiada krótki ryjek, nie ma koszyczków do zbierania pyłku. Robotnice osiągają 15 mm, trutnie zaś 17 mm.
Królowa corocznie składa 15000 jaj, a przez całe życie 3/4 miliona. W czasie składania jaj praktycznie nie przerywa pobierania pokarmu, który podają jej robotnice.
Komórki plastrów nie są identyczne, w „normalnych” rozwijają się robotnice, w nieco większych trutnie, a w wydłużonych królowe. Z niezapłodnionych jaj rozwijają się trutnie, o rozwinięciu się królowej decyduje podawana larwie razem z pokarmem wydzielina specjalnych gruczołów, zw. pszczelim mleczkiem.
Rozwój robotnicy trwa ok. trzech tygodni, królowej zaledwie 16 dni, natomiast trutnia – 24 dni.
Praca robotnic jest różnorodna i zmienia się wraz z ich wiekiem. Żyją zwykle sześć tygodni w okresie wiosenno-letnim i osiem miesięcy w przypadku osobników zimujących. Przez pierwsze 10 dni pracują w ulu, najpierw oczyszczając zwolnione komórki , później karmiąc larwy i królową. Po uaktywnieniu się specjalnych gruczołów, za pomocą pszczelego wosku rozbudowują gniazdo. Wtedy też zaczynają wylatywać na niewielkie odległości po pokarm. Do zebranego nektaru dodają enzymy, wachlując go skrzydłami odciągają wodę, a później magazynują. W ostatnim okresie życia zajmują się wyłącznie dostarczaniem pokarmu. Wyprodukowanie z 3 kg nektaru jednego kilograma miodu wymaga 60 tysięcy lotów jednej pszczoły.
Pszczoły w okresie wiosenno-letnim utrzymują w ulu temperaturę 35°C. Temperaturę regulują ruchem skrzydeł, wprowadzaniem wody oraz okrywaniem larw własnym ciałem. Zimują w liczbie dziesięciu tysięcy, skupione wokół królowej, której zapewniają temperaturę ok. 35°C.
W maju robotnice formują 10 do 30 komór dla nowych królowych. Gdy pierwsza z nich wychodzi z kolebki stara królowa z częścią kolonii opuszcza ul i zakłada nowe gniazdo. Wówczas nowa królowa zabija pozostałe rywalki i po locie godowym z trutniami powraca do macierzystego ula.
Kiedy robotnica znajduje źródło pokarmu pobiera jego próbkę i leci z powrotem do ula. Informacje przekazuje innym robotnicom za pomocą „tańca”, który wykonuje na pionowej płaszczyźnie ula. Jeśli pokarm znajduje się w pobliżu wykonuje „taniec okrężny”. Wtedy wylatują kolejne robotnice i poszukują pokarmu we wszystkich kierunkach. Jeżeli zaś pokarm znajduje się dalej, wykonywany jest „taniec wywijany”. Jego wzorzec zawiera informację o kierunku i odległości. Takiemu tańcowi towarzyszą również dźwięki wydawane przez tańczącą pszczołę. Odległość obliczana jest na podstawie lotu w kierunku pożytku, zdaje się, że taniec zawiera także informacje o zasobności, poprawkę na wiatr oraz większe przeszkody.
Mrówkowate – Formicidae
Jeśli chodzi o częstotliwość zachowań społecznych u mrówek jest inaczej niż w rodzinach osowatych i pszczołowatych: jak dotąd nie poznano ani jednego gatunku, który zdolny byłby do przeżycia poza organizacją społeczną.
Mrówka z gatunku Anergates atratulus nieróbka czarniawa, w ogóle nie posiada robotnic; istnieją tylko samice i bezskrzydłe samce. Jest ona pasożytem innych gatunkow mrówek wykorzystującym ich robotnice. Jest to społeczeństwo co najmniej dziwne, lecz brak robotnic to niewątpliwie cecha wtórna przystosowująca do pasożytnictwa, a ponadto takie niewolnicze społeczeństwo nadal społeczeństwem pozostaje.
Przystosowanie do socjalnego trybu życia jest u mrówek tak dalece posunięte, że nie dość, iż występują znaczne różnice w budowie pomiędzy poszczególnymi kastami, ale także robotnice pełniące różne funkcje mogą się od siebie różnić.
Powstanie każdej kolonii poprzedza lot godowy. Jest to moment w którym młode królowe opuszczają wraz z samcami gniazda w celu kopulacji. Odbywa się to zazwyczaj późną wiosną lub latem, lecz istnieje wiele gatunków, u których nie możemy dostrzec określonych okresów wzmożonej aktywności godowej (np. u mrówki rudnicy – Formica rufa). W takim przypadku rójka trwa przez całe lato.
Podczas lotu godowego królowa najczęściej zostaje zapłodniona po wylądowaniu na powierzchni ziemi. Po tym akcie królowa odgryza sobie skrzydła i zaczyna kopać dołek w gruncie – jej pierwsze gniazdo. Samce natomiast zginą.
Do czasu wylęgu pierwszych mrówek ze złożonych jaj królowa nie pobiera pokarmu. Energią potrzebną do przetrwania zdobywa w tym czasie z trawionych potężnych mięśni skrzydeł; wszak nigdy one już dla niej nie będą potrzebne. Taki sposób zakładania gniazda, gdy samica oczekuje w spoczynku pierwszego potomstwa nazywamy typem klasztornym. Istnieją także inne typy, w których królowa albo okresowo opuszcza swe miniaturowe gniazdo, albo, jak to jest u kilku tropikalnych gatunków, przy opuszczeniu pierwotnego gniazda zabiera uczepione na swych odnóżach miniaturowe robotnice – pomogą jej one w pielęgnacji i zdobywaniu pokarmu do czasu, aż wylęgnie się nowe pokolenie mrówek.
Zaraz po przepoczwarzeniu się pierwszych córek w dorosłe mrówki zaczynają one wykonywać swe obowiązki: zdobywają pokarm zarówno dla siebie jak i królowej, powiększają gniazdo i opiekują się kolejnymi jajami i poczwarkami samicy. U niektórych gatunków, jak wyżej wspomniałem, robotnice są zdolne podzielić między sobą swe funkcje. I tak powstają specjalne subkasty robotnic odpowiedzialne za obronę gniazda przed innymi owadami, cięcie liści, które potem zostaną przetransportowane do gniazda, czy też furażowanie terenu w celu wyszukiwania nowych źródeł pokarmu. Specjalizacji może być oczywiście o wiele więcej; zależy to od gatunku i jego biologii.
Ciekawym zjawiskiem wśród mrówek, rzadko spotykanym w świecie zwierząt jest współegzystowanie w jednym gnieździe z innymi gatunkami mrówek, a także innych owadów, a nawet pajęczaków. Młode królowe niekoniecznie muszą zakładać nowe mrowiska – bardzo często wprowadzają się one do gniazd innych mrówek, często innego gatunku. Zjawisko takie jest pospolite wśród rudych mrówek leśnych (rodzaj Formica), gdzie niemal nigdy nie spotyka się gniazd jednogatunkowych. Tak więc rudnice, które często obserwujemy w lesie to nie jeden gatunek, lecz zbiorowość złożona często nawet z 4-5 różnych gatunków. I nie ma pomiędzy nimi żadnej „zawiści”, wręcz przeciwnie – robotnice z równym zaangażowaniem służą swoim jak i „zaprzyjaźnionym” królowym.
Nie oznacza to jednak, że wszystkie mrówki są przyjazne względem siebie. Żyją w Polsce dwa gatunki mrówek (zbójnica krwista – Formica sanguinea oraz mrówka amazonka – Polyergus rufescens), których robotnice napadają na inne mrówcze gniazda. Wykradają stamtąd poczwarki i larwy i zanoszą je do swoich gniazd. Tam rozwijają się z nich dorosłe mrówki i zaczynają służyć obcej, należącej do innego gatunku niż one królowej. U amazonek przystosowanie do takiego pasożytniczego trybu życia posunęło się tak daleko, że ich aparaty gębowe nie są zdolne do zbierania pokarmu, a jedynie do walki z innymi mrówkami i przenoszenia ich larw oraz jaj. Taki grabieżczy tryb życia jest zatem obowiązkowy dla amazonek – aby przeżyć muszą one być karmione przez swe niewolnice. Warto także wspomnieć o związkach jakie łączą mrówki z mszycami. Wiele gatunków, w tym pospolita w miastach hurtnica pospolita (Lasius niger), odżywiają się spadzią wydzielaną przez te owady. W zamian za to ofiarują im swoją opiekę nad nimi – bronią przed innymi owadami, które albo polują na mszyce jako swe pożywienie (biedronki), albo składają swoje larwy w ich ciałach (np. gąsieniczniki z rzędu błonkówek). Mrówki zaciekle odpędzają wszelkie owady, które mogłyby mszycom zagrozić w zamian za co mogą spokojnie raczyć się słodką spadzią. U wielu gatunków mrówek opieka nad mszycami jest tak dalece posunięta, że przechowują one je w swych gniazdach przez okres zimy.
Opracowanie Redan
Liczba wyświetleń: 92
