Ampullariidae – ampularia

Ampullariidae – ampularia

Uwaga !!! od 2013 roku gatunki ampularii z rodzaju Pomacea uznane zostały za agrofagi kwarantannowe, przez co ich przetrzymywanie, rozmnażanie, import lub ropowszechnianie na terenie Unii Europejskiej jest zakazane.

Ślimaki z rodziny Ampullariidae zwane potocznie ampulariami, występują powszechnie w wodach słodkich wielu regionów tropikalnych na świecie. Niektóre z gatunków Ampularii, zostały rozpowszechnione w handlu, stając się chętnie hodowanymi ślimakiemi akwariowymi. Ich interesujący wygląd oraz stosunkowo duże rozmiary (5 do 15 cm – w zależności od gatunku) przyczyniają się do popularności tego ślimaka wśród akwarystów.

Jednak pomimo popularności ampularii nadal spotyka się wiele błędnych informacji krążących wokół opisywanej rodziny ślimaków, w krajach anglojęzycznych nazywanych często „mystery snails” („tajemnicze ślimaki”). Dla przykładu, większość popularnej literatury akwarystycznej opisuje te ślimaki jako Ampullaria gigas i Ampullaria cuprina (w literaturze polskojęzycznej często jako Ampullaria australis – przyp. T.G.), podczas gdy wszystkie wymienione tu nazwy są niewłaściwe i nieobecne w literaturze naukowej od lat.

Z historycznego punktu widzenia problemy związane z nazewnictwem są zrozumiałe, ponieważ liczne prace autorów, którzy opisali te ślimaki ponownie w XVIII i XIX wieku, są nieznane literaturze hobbystycznej.

Zgodnie z aktualnie akceptowaną nomenklaturą, rodzina Ampularii jest podzielona na wiele rodzajów: Asolene, Felipponea, Marisa i Pomacea to ślimaki Nowego Świata (południe Ameryki Północnej, Ameryka Centralna i Południowa oraz wyspy Morza Karaibskiego, podczas gdy przedstawiciele rodzajów Afropomus, Lanistes i Saulea występują w Afryce. Rodzaj Pila występuje zarówno w Afryce jak i w Azji.

Rozdzielnopłciowość ampularii to kolejny przykład rozpowszechnienia błędnych informacji na temat tych ślimaków. Wbrew temu, co sądzi większość ludzi, nie wszystkie ślimaki to organizmy hermafrodytyczne (obojnaki), czego przykładem są rozdzielnopłciowe ampularie i wiele innych ślimaków. Wiedza ta jest bardzo istotna, jeśli chcemy rozmnażać nasze ślimaki, lub po prostu chcielibyśmy temu zapobiec.

Niestety, określenie płci ampularii jedynie po ich wyglądzie zewnętrznym jest trudne w przypadku większości gatunków, wyłączając momenty kopulacji i składania jaj.

Środowisko życia i przystosowanie

Ampularie zamieszkują szeroki zakres ekosystemów: od bagien, rowów i stawów do jezior i rzek. Większość gatunków preferuje wody stojące i tylko niewiele z nich przystosowało się do życia w rzekach o silnym nurcie.

Kombinacja płuca i skrzeli w układzie oddechowym ampularii,odzwierciedla ich adaptację do życia w wodach z niedoborem tlenu. Takie warunki panują zwykle na bagnach i w płytkich zbiornikach wodnych. Nie posiadając płuc musiałyby całkowicie polegać na skrzelach, co zmniejszyło by ich szanse przeżycia.

Inna korzyść wynikająca z oddychania powietrzem atmosferycznym w połączeniu z wieczkiem zamykającym muszlę (operculum), jest umiejętność przetrwania w okresie suszy często nawiedzającej te habitaty w porze suchej. W takich przypadkach ślimaki te zakopują się w podłożu i przechodzą w stan anabiozy zamknięte szczelnie w muszli. Gdy warunki na to pozwalają (brak suszy i niskich temperatur), ślimaki nie przechodzą w stan anabiozy i są aktywne przez cały rok. Oprócz ochrony przed suszą, wieczko muszli chroni ślimaka przed drapieżnikami.

Wiele gatunków, zwłaszcza przedstawicieli zamieszkującego tereny Ameryki Południowej rodzaju Pomacea, posiada godną uwagi cechę anatomiczną, a mianowicie syfon oddechowy. Ten organ, uformowany z fałdu płaszcza znajduje się po lewej stronie głowy (patrząc na ślimaka od frontu), ale ciężko jest go zauważyć, gdy nie jest używany. W razie potrzeby odświeżenia powietrza w płucu, mięśnie fałdu rozciągają się, tworząc z niego giętką, rurokształtną strukturę (syfon), który umożliwia ślimakowi oddychanie powietrzem w zanurzeniu. Stały pobyt pod wodą daje ampulariom dużą przewagę, ponieważ na powierzchni są one bardzo narażone na zjedzenie przez ptaki żywiące się ślimakami.

Inna, może jeszcze bardziej interesująca cecha ampularii to ich jaja składane poza środowiskiem wodnym. Samica opuszcza środowisko wodne i składa jaja na pędach wynurzonej roślinności wodnej, pniu, skale lub innym twardym obiekcie. Tą unikalną formę zachowania ślimaków jak dotąd zaobserwowano jedynie w rodzinie ampularii.

Jednak nie wszystkie ampularie składają jaja ponad powierzchnią wody. Ślimaki z rodzajów Asolene, Felipponea, Lanistes, Marisa oraz prawdopodobnie Afropomus oraz Saulea składają jaja w wodzie, w postaci formie żelowatych kładek jajowych, umieszczając je na roślinach wodnych, kamieniach lub innych stałych obiektach pod powierzchnią wody.

Gatunki najczęściej spotykane w akwariach

Identyfikacja posiadanej ampularii może być istotna z uwagi na zwyczaje żywieniowe poszczególnych gatunków, które nieznacznie różnią się między sobą. Jeśli ślimak został zakupiony w sklepie zoologicznym, prawdopodobnie jest to Pomacea diffusa (mystery snails, spike-topped apple snail, ivory snail), lub Pomacea canaliculata. W przypadku gdy ślimak posiada płaską muszlę i ma rozmiar powyżej 2.5 cm, oraz posiada (lub nie) ciemne pasy, prawdopodobnie jesteśmy posiadaczami gatunku Marisa cornuarietis (Giant ramshorn snail).. Gatunek ten nie zawsze jest uznawany za ampularię z uwagi na odmienny wygląd. Mniej rozpowszechniony, jednak również okazjonalnie dostępny w handlu akwarystycznym, zwłaszcza w USA, jest gatunek Pomacea paludosa.

Jedynie popularny gatunek Pomacea diffusa wydaje się odpowiedni dla zarośniętych zbiorników roślinnych. Spowodowane jest to tym, iż głównym składnikiem pożywienia Pomacea diffusa jest detrytus (czyli szczątki organiczne – przyp.TG) zaś miękkie zęby uniemożliwiają mu niszczenie naszej roślinności w akwarium.

Przy identyfikacji należy zignorować kolor muszli i ciała ślimaka, bowiem tak jak w przypadku Pomacea diffusa (patrz zdjęcie powyżej) istnieje wiele form barwnych obrębie jednego gatunku.

Sporadycznie spotyka się w handlu inne od opisanych tutaj gatunki ampularii; pochodzą one przeważnie z importu. W takich przypadkach trudno będzie je zidentyfikować (chyba, że posiadamy klucz do ich oznaczania, lub mamy znajomego malakologa – przyp. TG).

Pomacea diffusa

Płaskie platformy, kąt na szwie muszli, mierzony przy ujściu ok. 90°. Płaskość platform staje się mniej widoczna na ostatnich skrętach muszli. Wielkość: 45 do 65 mm.

Pomacea canaliculata

Muszla ma wcięte szwy, kąt na szwie mierzony przy ujściu poniżej 90°. Muszla jest bardziej zaokrąglona (bardziej kulista w pokroju) niż w przypadku Pomacea bridgesi.

Pomacea paludosa

Muszla ma prawie płaskie szwy (kąt na szwie przy ujściu i na następnych skrętach ponad 90°), co nadaje skrętce muszli stożkowaty kształt. Rozmiar: 45 do 65 mm.

Akwarium

Ampularie mogą być z powodzeniem trzymane w zwykłym akwarium, lecz ogromny apetyt większości gatunków na rośliny znajdujące się w zbiorniku nie czynią z nich dobrego wyboru dla każdego akwarysty. Wyjątkiem jest tutaj Pomacea diffusa, która potrafi umrzeć z głodu wśród bogatej roślinności wodnej jeśli nie zapewnimy jej odpowiedniej ilości pokarmu. Niestety, większość ludzi, nie wyłączając personelu sklepów zoologicznych, nie jest świadoma tych różnic i uważa wszystkie ampularie za niebezpieczne dla roślinności (co jest kolejnym nieporozumieniem). Ampularie mogą być trzymane wraz z większością ryb akwariowych, oczywiście za wyjątkiem ryb odżywiających się ślimakami, jak np. Bocji wspaniałej (Botia macracantha) (oraz ryb z rodziny Tetraodontidae, czyli kolcobrzuchów, dla których mięczaki stanowią podstawę diety – przyp. TG). Wiele ryb będzie również próbować podgryzać czułki ampulariom, co jednak nie powinno stanowić problemu, ponieważ ślimaki szybko nauczą się chronić je przed rybami pod osłoną muszli. Zasadniczo zaleca się 10 litrów wody dla średniej wielkości ślimaka. Poza tym konieczne jest szczelne przykrycie akwarium aby zapobiec nocnym ucieczkom. Nie będziesz pierwszym, który znalazł swojego ślimaka na ziemi! (lub na górnej półce regału z książkami, 4 metry od akwarium – przyp.TG :) Poza tym konieczne jest pozostawienie przynajmniej kilku centymetrów przestrzeni pomiędzy lustrem wody a przykryciem akwarium, aby umożliwić ślimakom oddychanie powietrzem atmosferycznym. Nawet fakt posiadania zarówno płuca i skrzeli; nie uchroni tych ślimaków przed utonięciem (czy raczej powolnym uduszeniem – przyp. TG) gdy nie będą mogły zaczerpnąć powietrza znad wody. W przypadku, gdy chcemy rozmnażać te ślimaki, należy pozostawić ok. 10 cm przestrzeni pomiędzy lustrem wody a szybą nakrywową gdyż w innym przypadku ślimaki będą miały trudności ze złożeniem jaj ponad wodą.

Jakość wody

Ampularie nie są wymagające, jeżeli chodzi o parametry wody: zniosą trudne warunki lepiej od większości ryb. Należy stosować te same zabiegi, co w przypadku chowu ryb aby zapewnić odpowiednią jakość wody (filtracja, regularna podmiana wody etc.). Należy jednak pamiętać o tym, że ślimaki potrzebują wapnia do konstrukcji muszli, wymagają więc neutralnego lub lekko zasadowego odczynu wody (pH 7 i więcej) i źle czują się w zbyt miękkiej (pozbawionej dostatecznej koncentracji soli wapnia) wodzie. Jeżeli woda ma niską twardość (szczególnie istotna jest tu twardość węglanowa – przyp. TG) zawartość soli wapnia można powiększyć dodając sproszkowanego marmuru, wapienia, muszli morskich mięczaków lub specjalnych preparatów dostępnych w sklepach zoologicznych.

Żywienie

Ampularie są niewybredne co do pożywienia i jedzą niemal wszystko, czego kawałek mogą oderwać i włożyć do „ust”. Warzywa, takie jak ogórek, szpinak, marchew i sałata, pokarm dla ryb, martwe ryby, inne ślimaki i ich jaja, glony, rozwielitki – zjedzą wszystko. Jak wspomniano wcześniej, Pomacea bridgesi zjada tylko bardzo miękkie lub martwe rośliny i lepiej ją karmić suchym pokarmem dla ryb lub gotowanymi warzywami, względnie puszkowanym (w Polsce najprościej mrożonym – przyp TG.) szpinakiem. Należy zachować ostrożność, aby nie zanieczyścić wody nadmiarem tego pokarmu. Ilość podawanej karmy powinna być dostosowana do potrzeb ślimaków. W praktyce oznacza to, że nie należy dawać więcej pokarmu niż ślimaki są w stanie zjeść, zanim jedzenie zacznie się rozkładać. Obawa o przekarmienie tych mięczaków nie jest uzasadniona, lecz nie jest złym pomysłem ograniczenie ilości jedzenia w mniejszych zbiornikach aby zapobiec nadmiernej produkcji zanieczyszczeń. Ponieważ przewód pokarmowy ampularii jest zasiedlony przez dużą ilość mikroorganizmów, które pomagają ślimakowi w trawieniu pokarmu, woda może ulec zmętnieniu gdy mikroorganizmy te są wydalane wraz z odchodami. Nie stwarza to bezpośredniego niebezpieczeństwa, a nawet może być korzystne jako źródło pokarmu dla Twoich ryb. Wydajna filtracja, oraz ograniczenie ilości pokarmu może zredukować ten „efekt uboczny”.

Temperatura

Ponieważ ampularie są ślimakami tropikalnymi (z wyjątkiem kilku rodzajów takich, jak Felipponea i Asolene, które pochodzą ze strefy subtropikalnej), temperatura wody powinna utrzymywać się w granicach 18-28°C. Aktywność Ampularii wzrasta wraz ze wzrostem temperatury. Przy temperaturze 18°C ampularie są prawie nieaktywne, dopiero w temperaturze 24°C lub większej poruszają się z właściwą im gracją. Temperatura wody wywiera wpływ nie tylko na aktywność Ampularii ale również jest istotnym czynnikiem determinującym tempo cyklu życiowego Ampularii.

Długość życia Ampularii jest związana z temperaturą wody w której przebywa. W wyższych temperaturach cykl ten (od narodzin do śmierci) jest skrócony z czterech lat (właściwych przy niskich temperaturach) do okresu krótszego niż jeden rok, wzrasta z kolei tempo reprodukcji.

Rozmnażanie

Sukces w hodowli ampularii zależy od wielu czynników. Po pierwsze, konieczne jest posiadanie samca i samicy ślimaka. Skąd mamy wiedzieć, że posiadamy przedstawicieli obu płci? Niestety, bez wprawy ciężko jest uchwycić różnicę. Żeby się zabezpieczyć, najlepiej jest trzymać grupę ślimaków aby zwiększyć szansę posiadania obu płci.

Po drugie, ślimaki powinny rozpocząć spółkowanie i wyprodukować jaja. Wysoka temperatura i obfitość pokarmu powinny je ku temu nakłonić. Należy zwrócić uwagę, że może to trochę potrwać i należy uzbroić się w cierpliwość. Również pora roku może wywrzeć wpływ na aktywność rozrodczą ślimaków.

Gdy jaja są już dojrzałe, samica nocą opuszcza zbiornik, w poszukiwaniu dogodnego miejsca do ich złożenia.

W akwarium będzie to ścian lub pokrywa zbiornika, gdy w stawie może to być dowolny obiekt blisko powierzchni wody. Jak wspomniano wcześniej, ślimak potrzebuje odpowiedniej przestrzeni aby złożyć jaja ponad wodą.

Jaja

Jaja są składane pojedynczo i przyklejane do siebie tworząc solidną kładkę jajową (przypomina ona wyglądem małą kolbkę kukurydzy – przyp. TG). Tuz po złożeniu jaja są miękkie i mają mleczny kolor. Twardnieją jednak w ciągu kilku godzin od momentu złożenia. Ostateczny kolor jaj (biały, zielony, różowy lub jaskrawopomarańczowy – zależnie od gatunku) pojawia się po upływie jednego do dwóch dni. Jaja powinny pozostać wilgotne, lecz nie mokre i nigdy nie powinny być zakrywane przez wodę, gdyż małe ślimaki by się potopiły. Zasadniczo nie powinno być z tym problemów w zakrytych akwariach. Powinniśmy pamiętać, iż nie wszystkie gatunki ampularii składają swoje jaja ponad powierzchnią wody. Dla przykładu Marisa cornuarietis (Giant Ramshorn) składa jaja w postaci żelowatych kładek jajowych, pod powierzchnią wody.
Małe ślimaczki

Po 2-4 tygodniach (w zależności od temperatury) małe ślimaki są gotowe aby się wylęgnąć. Kładka jajowa staje się ciemniejsza, aż ostatecznie ślimaczki „wyjadają” drogę na zewnątrz i spadają do wody. Ponieważ wiele ryb zjada te małe ślimaki, dobrym pomysłem jest przeniesienie ich do oddzielnego zbiornika. Podczas, gdy chwycenie tak małego ślimaka bez uszkodzenia go jest trudne, dość proste jest przeniesienie całej kładki jajowej, zanim ślimaki się wylęgną: należy ją oraz powierzchnię, na której się znajduje i odczekać krótki okres czasu. Następnie należy spróbować poruszać delikatnie kładką jajową przesuwając ją po powierzchni, aż kładka „puści” podłoże i umieścić ją w nowym zbiorniku, np. na jakimś pływającym obiekcie. Inny sposób to odczekać, aż ślimaki są gotowe do wylęgu i wtedy zdjąć kładkę, nie przejmując się naruszeniem jej i jak w poprzedniej metodzie umieścić w nowym zbiorniku na obiekcie pływającym po powierzchni, lub po prostu wypłukać ślimaki z kładki trzymając ją pod wodą i tocząc pomiędzy palcami. Ta metoda przynosi wysoką liczbę zdrowych małych ślimaków, jeżeli postępujemy ostrożnie. W czasie pierwszych kilku dni od wylęgu młode ślimaki żywią się miękkimi glonami, resztkami pokarmu i odchodami. Te źródła są dostępne w każdym ustabilizowanym zbiorniku, lecz może ich nie być w nowym. Należy więc przygotować akwarium przynajmniej na 2 tygodnie przed wylęgiem ślimaków, lub karmić je dobrą karmą dla ryb. Po jednym – dwóch tygodniach, młode ślimaki zaczynają żywić się tym samym, co ich rodzice.

Pytania i odpowiedzi

Czy ampularie mogą stać się plagą w moim akwarium?
- Nie, populację Ampularii jest bardzo łatwo kontrolować. Dorosłe ślimaki są łatwe do wypatrzenia, zaś kładek jajowych po prostu nie sposób przeoczyć. Aby zapobiec przegęszczeniu w zbiorniku, po prostu je z niego zabieramy.
Jak długo żyją ampularie?
- Zależnie od gatunku, temperatury i innych czynników, oczekiwany czas życia ampularii waha się od 1 roku do ponad 4 lat.
Mój ślimak pływa od kilku dni po powierzchni wody, dlaczego?
- Nie jest to niczym niezwykłym w przypadku ampularii. Zachowanie takie można zaobserwować wówczas gdy ślimak ma w płucach zgromadzoną dużą ilość powietrza. Nie jest również rzadkością brak aktywności ampularii przez kilka dni lub nawet tygodni. Dotyczy to zwłaszcza starych ślimaków. Tak więc pływanie ślimaka po powierzchni wody nie musi koniecznie oznaczać, że jest chory lub martwy. Jeżeli jednak nasz ślimak zacznie nieprzyjemnie pachnieć, lub kiedy jego ciało stanie się bardzo wiotkie, faktycznie może on być martwy i należy go niezwłocznie usunąć z akwarium.
Czy stosowane chemikalia w leczeniu ryb mogą zaszkodzić ślimakom?
- Podstawowa zasada przy zwalczaniu chorób ryb, to używanie związków chemicznych które zwalczą organizmy chorobotwórcze, nie powodując szkodliwych skutków dla zdrowia ryb. Jest to możliwe dzięki neurologiczno/metabolicznym różnicom między tymi organizmami. Jednak pod względem reakcji na wiele substancji chemicznych ślimaki mają więcej cech wspólnych z wieloma pasożytami niż z rybami. Jest więc zalecane przeniesienie ślimaków do innego zbiornika na czas w którym ryby są leczone, dopóki nie wiemy z całą pewnością, że lek który stosujemy nie zawiera związków toksycznych dla ślimaków. Poza tym wiele organizmów chorobotwórczych nie przeżywa poza organizmem ryby więcej niż kilka dni – oddzielając ślimaki od ryb i wykonując częste podmiany wody w tym izolowanym zbiorniku, minimalizujemy ryzyko reinfekcji ryb po ponownym wpuszczeniu ślimaków. Wyjątkiem od tej zasady są pasożyty, które w swoim cyklu życiowym są związane zarówno z rybami, jak i ślimakami jako żywicielami pośrednimi (dotyczy to głównie ryb i ślimaków importowanych i złapanych w naturalnym środowisku). Krótka lista chemikaliów które są/mogą być toksyczne dla ślimaków w dawkach terapeutycznych:
  - Zieleń malachitowa (stosowana m.in. w leczeniu ichtioftiriozy (ospy rybiej, tzw.kulorzęska – przyp. T.G.) i oodinozy (choroby welwetowej).
  - Rozmaite pestycydy fosforoorganiczne: metriphonate, trichlorphon (= dylox, masoten, metriphonate, neguvon, trichlorophon /czyli o,o-dwumetylofosfonian 2,2,2 -trójchloro-1-hydroksyetylu np. Kapifos firmy Zoolek – przyp. T.G./), dichlorvos (fosforan o-(2,2-dichlorowinylo)-o,o-dimetylu – przyp. T.G.) oraz formaldehyd oraz inne związki i preparaty stosowane przy zwalczaniu pasożytów jelitowych, skorupiaków pasożytniczych, splewki.
  - Metaldehyde (polimer aldehydu octowego – przyp. M.S.)
  - Rozmaite leki oparte na miedzi, stosowane w leczeniu infekcji grzybiczych i wywołanych przez pierwotniaki.
  - Parricide D ( tlenkek di-n-butylo cyny) stosowany w zwalczaniu pasożytów, m.in. kolcogłowów (acanthocephala), przywr (trematoda) czy też tasiemców (cestoda).
Czy ślimaki słyszą ?
- Nie. Nie posiadają uszu i sa kompletnie głuche.
Jak dobrze widzą ampularie?
- Posiadają oczy które pozwalają im „widzieć” otoczenie, lecz nie należy się spodziewać wiele po ich wzroku. Widzą raczej dość słabo, dostatecznie jedynie do odróżnienia jasnych i ciemnych miejsc.