Apis mellifera – pszczoła miodna

 

Apis mellifera – pszczoła miodna

Pszczoły

W hodowli pszczół mamy do czynienia nie z poszczególnymi osobnikami oddzielnie, lecz z trwałym społeczeństwem tych owadów – z rodziną, która stanowi biologiczną całość. Pszczoły należą do owadów prowadzących gromadny tryb życia, to znaczy, że bytowanie każdego osobnika możliwe jest tylko w środowisku, jakie stwarza zespół tysięcy pszczół wzajemnie od siebie uzależnionych. Pojedynczo są one niezdolne do życia. U ogromnej większości gatunków zwierząt występują dwa rodzaje osobników – samce i samice, u pszczół natomiast obok samców, zwanych trutniami, są dwie postacie samicze; jedna z nich to matka, będąca całkowicie wykształconą samicą, druga zaś – pszczoła robotnica, samica o uwstecznionych narządach rozrodczych, ale wyposażona w narządy ułatwiające jej wykonywanie prac związanych ze zbiorem surowców pokarmowych, budową gniazda i wychowem potomstwa. Takie zjawisko nazywamy Polimorfizmem (wielopostaciowością), występuje ono również wśród termitów, u których wyróżnia się: reproduktor męski, reproduktor żeński, żołnierz, robotnik. Zróżnicowanie budowy ciała matki i robotnicy związane jest z trybem ich życia. W rodzinie pszczelej istnieje daleko idący podział funkcji pomiędzy samiczymi postaciami. Matka pszczela składa wielkie ilości jaj, ale nie troszczy się zupełnie o wychów i wyżywienie potomstwa, zadania te są spełniane przez pszczoły robotnice. One też zajmują się budową, utrzymaniem i obroną gniazda, a także gromadzeniem zapasów, z których korzysta cała rodzina. Zarówno skład, jak i liczebność rodziny pszczelej ulega zmianom w poszczególnych porach roku. Przez większą część roku składa się ona wyłącznie z pszczół robotnic oraz jednej matki. Trutnie pojawiają się w ulu zwykle około połowy maja, a żyją w nim do połowy lata. W okresie od końca zimy do jesieni w skład normalnej rodziny pszczelej wchodzi również czerw; nazwą tą obejmuje się wszystkie stadia rozwojowe pszczół, to znaczy: jaja, larwy i poczwarki pszczele. Największa ilość pszczół znajduje się w rodzinie na początku lata; w lecie bywa ich w przeciętnym ulu 40-45 tyś. a w bardzo silnych pniach nawet 70-80 tyś. Jesienią liczebność przeciętnej rodziny pszczelej zmniejsza się do 20-25 tyś., a wczesną wiosną, wskutek normalnego ubytku starych pszczół, spada ona do 8-12 tyś.

Robotnica

Robotnice tworzące trzon rodziny pszczelej są najmniejsze ze wszystkich trzech postaci pszczół. Długość ich ciała wynosi 12-15mm, a ciężar średnio 100 mg. Długość życia robotnicy zależy od pory roku w jakiej wygryza się ona z komórki; wygryzające się wiosną i latem żyją przeciętnie 36-40 dni, a przy wytężonej pracy w polu nie dłużej niż 4 tygodnie, natomiast wygryzające się jesienią mogą żyć 6-9 miesięcy. Ciało pszczoły robotnicy wyposażone jest w narządy umożliwiające jej zbiór surowców pokarmowych, budowę plastrów, karmienia larw i obronę gniazda. Przy zbiorze nektaru robotnice posługują się trąbką złożoną z poszczególnych części aparatu gębowego; w czasie pobierania pokarmów płynnych układają się one w rodzaj rurki, w której porusza się długi, elastyczny języczek, pokryty delikatnymi włoskami. Gdy słodkiego pokarmu jest niewiele, pszczoła zlizuje go pędzelkowatym języczkiem i wsysa do trąbki. Przy większej ilości cieczy zanurza w niej całą trąbkę, a ruchliwy języczek ułatwia ssące działanie tego narządu. Długość trąbki robotnicy ma istotne znaczenie w posługiwaniu się nią przy zbiorze nektaru. Pszczoły o dłuższych trąbkach mogą dostawać się do nektaru ukrytego w długich rurkach korony kwiatu. U pszczoły krajowej długość trąbki wynosi od 6 do 6,5 mm; najdłuższą trąbkę mają pszczoły kaukaskie – od 7 do 7,25 mm. Od przodu zamyka trąbkę warga górna oraz para mocnych żuwaczek; pszczoła robotnica posługuje się żuwaczkami przy ugniataniu wosku, budowie plastrów, przy przegryzaniu pylników kwiatowych, a także przy wynoszeniu odpadków z ula. Głowa pszczoły zaopatrzona jest w ważne narządy zmysłów. Po jej bokach znajduje się para dużych oczu, złożonych z tysięcy rurkowatych fasetek, czyli małych oczek, a pomiędzy nimi umieszczone jest troje oczów prostych, czyli przyoczek. Te dwa rodzaje narządów wzroku umożliwiają pszczole widzenie zarówno przedmiotów bliskich, jak i bardziej oddalonych, a także orientowanie się w ciemności ula oraz odbieranie wrażeń wzrokowych podczas lotu. Zdolność widzenia barw jest u pszczoły dość ograniczona; rozróżnia ona jedynie następujące kolory: niebieski, żółty, biały oraz czarny. Barwy te należy zatem uwzględniać przy malowaniu uli i znakowaniu okolicy wylotu w celu ułatwienia pszczołom orientacji. Pszczoły są w stanie rozwinąć dość znaczną szybkość lotu; jeśli nie jest obciążona ładunkiem nektaru i pyłku, leci z szybkością około 40 km na godzinę. W locie robotnica zdolna jest unieść ciężar wynoszący 1/3 ciężaru jej ciała, a nawet więcej. Robotnica w ciągu swojego życia wykonuje wiele „zawodów”, pomijając kilka lotów próbnych, najczęściej są to loty grupowe, które mają na celu nauczenie młodych pszczół lokalizacji gniazda i rozpoznawania okolicy. Pierwsze trzy tygodnie życia pszczoła robotnica spędza praktycznie wewnątrz ula. Od 1 do 3 dnia po przyjściu na świat czyści puste komory po czerwiu, w które królowa ponownie zniesie jaja. Począwszy od 3 dnia rozwijają się usytułowane na głowie, gruczoły produkujące tzw. mleczko pszczele. Robotnica staje się karmicielką. Najpierw zajmuje się starszymi larwami, następnie młodszymi – gdy potrafi już obficie produkować mleczko pszczele (bardzo odżywczą substancję wytwarzaną przez gruczoły podgardzielowe i żuwaczkowe). Następnie gruczoły te ulegają zanikowi, a robotnica przechodzi do innych prac. Usuwa większe odpadki i martwe pszczoły, a przede wszystkim zajmuje się magazynowaniem pyłku i nektaru w komorach plastra. Od 12 do 19 dnia wytwarza wosk i buduje komory. Jej przedostatnią rolą w ulu jest funkcja strażniczki. Stojąc w wejściu kontroluje kto wchodzi, jeśli wykryje obcego osobnika wszczyna alarm. Ostatnim etapem jej życia jest zbieranie pożytku (nektaru, pyłku pszczelego). W razie poważnych kłopotów w rodzinie pszczelej organizm robotnicy może ulec zmianie i mogą się one wzajemnie zastępować w pełnionych funkcjach. Gdy pszczoła „nie ma nic do roboty” tkwi nieruchomo lub przechadza się.

Królowa

Spośród trzech postaci pszczół matka-królowa ma największe rozmiary ciała. Budowę jej charakteryzuje wydłużony, ostro zakończony odwłok, którego nie zakrywają stosunkowo krótkie skrzydła. Długość ciała matki wynosi 20-25mm, ciężar (czerwiącej) 250-280mg. Życie matki trwa przeciętnie około 3 lat; niekiedy jednak może ona żyć 5 lat, a nawet dłużej. Matka nie wykonuje żadnych prac w ulu ani też w polu, w związku z czym jest pozbawiona gruczołów woskowych, a także koszyczków na trzeciej parze nóg. Narządy gębowe matki są tak słabo rozwinięte, że nie jest ona zdolna do wysysania nektaru z kwiatów. Żądło jej ma nieco odmienną budowę niż u robotnic; jest ono zakrzywione i w części kłującej ma mniej zadziorów. Matka używa żądła jedynie w walce z innymi matkami. Matka potrafi produkować wielkie ilości jaj dzięki silnie rozwiniętym jajnikom, które są złożone z licznych rurek jajnikowych znajdujących się w odwłoku. W obu jajnikach matki o wysokiej płodności, może dojrzewać jednocześnie ponad 3500 jaj. Matka zwabia samce (trutnie) dzięki bardzo silnie rozwiniętym gruczołom żuwaczkowym, lecz dzieje się tak tylko wtedy jeśli matka znajduje się w locie. Jednak gdy jest ona czerwiąca, czyli już ma w sobie dojrzałe zapłodnione jaja lub je składa, to skład wydzieliny się zmienia i działa ona już nie na trutnie tylko na robotnice (jest to tzw. substancja mateczna, która jest zlizywana przez otaczające matkę robotnice i rozniesiona po całym ulu hamuje rozwój jajników robotnic oraz jest swoistą komendą dla nich, aby nie wychowywały ”nowych” matek, to tłumaczy czemu jest tylko jedna ”królowa” w ulu). Także kierowanie całym ulem odbywa się dzięki swoistym hormonom i innym substancjom wydzielanym przez matkę.

Truteń

Truteń jest nieco mniejszy od matki pszczelej, ale silniej zbudowany. Długość jego ciała wynosi około 15-17 mm, a ciężar około 250mg. Charakterystyczną jego cechę stanowią duże oczy złożone, łączące się prawie ze sobą w przedniej części głowy. Jego aparat gębowy jest równie słabo rozwinięty jak i u matki. Trutnie żyją około 3 miesięcy. Kres ich bytowania kładą robotnice, które po skończeniu obfitego wziątku nie dopuszczają trutni do plastrów z miodem, a następnie wypędzają je z ula. Jedynie w rodzinach pozbawionych matki lub z matkami starymi czy niepłodnymi trutnie są pozostawiane na zimę. Truteń jest niezdolny do samodzielnego zdobywania pożywienia i nie wykonuje żadnych prac umożliwiających bytowanie rodziny. Jest on pozbawiony żądła, gruczołów woskowych i koszyczków do gromadzenia pyłku, jego gruczoły ślinowe i żuwaczkowe są słabo rozwinięte, a gardzielowe znajdują się prawie w zupełnym zaniku. Rola trutnia w rodzinie pszczelej ogranicza się do funkcji rozrodczych. Truteń posiada w jądrach około 10 milionów plemników. Po unasiennieniu matki, truteń natychmiast ginie w następstwie oderwania się narządu kopulacyjnego. W naturalnych warunkach bywa w jednej rodzinie pszczelej od kilkuset do paru tysięcy trutni. W racjonalnie prowadzonej pasiece liczbę ich się ogranicza, ponieważ ich wychów i wyżywienie samców pochłania znaczne ilości pokarmu. Jednak naukowo stwierdzono, że przy zupełnym braku trutni w okresie wiosenno-letnim pszczoły gorzej pracują.

 

Grzegoz Lipiński

Liczba wyświetleń: 5006