Loading...
Najbogatszy w gatunki rząd owadów. Opisano ok. 400.000 gatunków! W Polsce stwierdzono występowanie 6.300. Dokładne opisy poszczególnych rodzin chrząszczy znajdują się w dziale „Rodziny”, tu zostanie przedstawiony tylko ich pobieżny opis.
Są to owady o ogromnym zróżnicowaniu wielkości i form. Najmniejsze osiągają ok. 0,2 mm, największe przekraczają 190 mm. Różnice w masie mogą być wielokrotnie większe. Czułki chrząszczy mają bardzo zróżnicowane czułki, praktycznie spotyka się u nich wszystkie formy od nitkowatych po grzebieniaste i buławkowate. Najczęściej zbudowane z 11 członów. Głowa prognatyczna, posiadają parę oczu złożonych, różnie rozwiniętych i czasem przyoczko. Aparat gębowy typu gryzącego, czasem uwsteczniony lub mocno zmodyfikowany (np. u ryjkowców Curculionidae). Tułów schowany pod przedpleczem i pokrywami, dobrze rozwinięty (najsilniej przedtułów). Skrzydła, najczęściej dwie pary. Pierwsza jest silnie stwardniała i tworzy tzw. pokrywy. Stanowią osłonę drugiej, błoniastej pary, najczęściej złożonej w różnorodny sposób. Pokrywy lub skrzydła błoniaste mogą ulegać redukcji, czasem obie pary zupełnie zanikają. Nogi różnie wykształcone. U różnych rodzin spotyka się nogi kroczne, grzebne, pływne i skoczne. Odwłok, o bardzo różnorodnych kształtach, najczęściej zbudowany z mniej niż dziesięciu segmentów.
Larwy chrząszczy są bardzo zróżnicowane. Wyróżnia się kilka ich typów: pędraki (mięsiste, grube ze stwardniałą puszką głowową), drutowce (podłużne, dość twarde z przydatkami na końcu odwłoka), kampoidalne (dobrze rozwinięte, prowadzące wolny tryb życia) i inne. Larwy odżywiają się bardzo różnorodnym pokarmem i żyją w bardzo zróżnicowanych środowiskach. Przepoczwarczenie następuje w postaci poczwarki wolnej (z widocznymi kończynami i innymi przydatkami owada dojrzałego). Poczwarka może być osłaniana dodatkowymi osłonami (kokolity, wylinki larwalne) lub przebywać w środowisku całkowicie „luzem”.
Dorosłe chrząszcze odżywiają się praktycznie wszelkimi rodzajami pokarmu: od roślin, przez mięso po odchody i inną materię organiczną. Odgrywają ogromną rolę w środowisku jako drapieżniki, roślinożercy, pasożyty i ofiary. Grupa ta wchodzi w skład niemal wszystkich sieci troficznych. Dzięki nim odbywa się swobodny przepływ energii i obieg materii w ekosystemach. Nie pozostaje to bez znaczenia dla człowieka, jednak my zauważamy inne aspekty działalności chrząszczy. Część niszczy plony (np. sprężyki Elateridae, stonki Chrysomelidae), część produkty w magazynach (czarnuchowate Tenebrionidae, ryjkowce). Niektóre gatunki to techniczne szkodniki drewna, zarówno świeżego (korniki Scolytinae, kózkowate Cerambycidae) jak i starego (kołatki Anobiidae). Jeszcze inne potrafią niszczyć dywany i wszelkie produkty pochodzenia zwierzęcego (skórniki Dermestidae). Z drugiej strony gatunki drapieżne potrafią ograniczać liczebność szkodników, niektóre są jadalne inne są często spotykane w hodowlach terraryjnych.
Najstarsze chrząszcze znane są z dolnego permu. Były to głównie formy drapieżne i rozwijające się w drewnie, swym wyglądem nie odbiegały od form współczesnych. Wcześniejsze grupy, zw. Protocoloptera, uważa się za formy przejściowe miedzy chrząszczami właściwymi a rzędem Megaloptera (Wielkoskrzydłe Megaloptera), z którym chrząszcze wydają się najbliżej spokrewnione.
Wyróżnia się cztery podrzędy:
- Archostemata, Adephaga – drapieżne,
- Myxophaga i Polyphaga – wielożerne,
a w ich ramach 130 rodzin rozmieszczonych na wszystkich kontynentach.
Chrząszcze są zróżnicowane pod względem wielkości — od 0,3 mm (niektóre gatunki z rodzimy Ptilidae) do 200 mm (np. południowoamerykański tytan, Titanus giganteus).
Charakteryzuje je zwarta budowa ciała; ubarwienie bardzo zmienne, niekiedy jednolicie czarne lub brunatne, często metalicznie niebieskawe lub zielonkawe (np. tęcznik liszkarz), jaskrawo czerwone z kontrastowym wzorem (np. biedronka siedmiokropkowa, Biedronkowate Cocinellida) lub niekiedy całkowicie białe (np. żyjące na południowoafrykańskich pustyniach Czarnuchowate (= Mącznikowate) Tenebrionidae).
Okrywy ciała zwykle silnie zesklerotyzowane i twarde, niekiedy ciało ulega wtórnej desklerotyzacji, przybierając postać larwokształtną (np. samice świetlikowatych), bądź staje się miękkie, często o zniekształconych pokrywach (np. niektóre Oleicowate (Majkowate) Meloidae, Omomiłkowate Cantharidae).
Oskórek jest zwykle pokryty włoskami lub szczecinkami, sporadycznie na ciele występują łuski, wyrostki lub zmarszczenia, przybierające różnorodne, niekiedy fantastyczne kształty i postacie (np. u gatunków myrmekofilnych, występujących w mrowiskach czy termiterach).
Tułów zbudowany jest z 3 segmentów: przed-, śród- i zatułowia. Tarcza grzbietowa przedtułowia (tzw. przedplecze) jest silnie zesklerotyzowana, ruchomo połączona z głową i śródtułowiem. Śródtułów i zatułów nieruchomo zrośnięte, łącznie z odwłokiem przykryte pokrywami (przekształcone skrzydła pierwszej pary).
Pokrywy (od nich pochodzi nazwa rzędu (Coleoptera = tegopokrywe) zwykle silnie zesklerotyzowane, bywają jednak miękkie (np. u omomiłkowatych), przekształcone (np. u niektórych kózkowatych – Kózkowate Cerambycidae i oleicowatych), mocno skrócone (np. u kusakowarych – Kusakowate Staphylinidae) lub całkowicie zredukowane (np. u niektórych ektopasożytniczych Leiodidae).
Błoniaste skrzydła drugiej pary są podczas spoczynku upakowane pod pokrywami (zwykle służą do latania), u licznych chrząszczy skrzydła zanikły lub są zredukowane.
Nogi najczęściej typu bieżnego o smukłych udach i 5-członowych stopach:
- Pływne występują np. u krętakowatych i pływakowatych,
- grzebne – u niektórych żukowatych – Żukowate Scarabeidae i grabarzy
- u pchełek (susówka) z rodziny stonkowatych (Stonkowate Chrysomelidae) tylne nogi są typu skocznego
Końcowe 2 lub 3 segmenty odwłoka przekształcone w narządy genitalne i pokładełko samicy służące do składania jaj.
Głowa zawsze dobrze wyodrębniona, skierowana ku przodowi (Adephaga) lub ukośnie ku dołowi (pozostałe podrzędy). U kilku rodzin przednia część puszki głowowej wydłużona w różnej długości ryjek (Ryjkowcowate Curculionidae).
Oczy złożone umieszczone po bokach głowy, duże, niekiedy nerkowate lub przedzielone na 2 części (np. krętakowate) u niektórych zanikły lub są uwstecznione (np. u gatunków jaskiniowych). Przyoczka (1 lub 2) występują u kilku prymitywnych rodzin (np. niektórych skórnikowatych (Skórnikowate Dermestidae) i kusakowatych (Kusakowate Staphylinidae)).
Podstawowa liczba członów czułków – 11, często mniej na skutek redukcji członów. Czułki nitkowate, piłkowane, grzebykowate lub blaszkowate, często zakończone buławką.
Aparat gębowy typu gryzącego o silnych szczękach i żuchwach, przystosowanych do odrywania kawałków i rozdrabniania nieraz bardzo twardego (np. drewno) pokarmu.
Część chrząszczy drapieżnych trawi zdobycz bez jej połykania, polewając ją sokami trawiennymi, a następnie wysysając lub zlizując częściowo strawiony pokarm.
Dymorfizm płciowy jest najsilniej zaznaczony u jelonkowatych (u większości samców występują duże żuwaczki przypominające poroże jeleniowatych, Jelonkowate Lucanidae), niektórych żukowatych (samce z różnorodnymi wyrostkami na głowie i przedtułowiu) i kózkowatych (np. samce z czułkami dłuższymi i bardziej piłkowatymi niż u samic).
Chrząszcze przechodzą przeobrażenie zupełne (holometabolia), są najczęściej jajorodne, a sporadycznie jajożyworodne lub żyworodne.
Postać młodociana (larwa), niepodobna do postaci dojrzałej, posiada 3 pary nóg, wyodrębnioną puszkę głowową 19-lub 10-segmentowy odwłok. W trakcie rozwoju osobniczego larwa wielokrotnie linieje, zwiększając swoje rozmiary. Dorosła larwa przekształca się w poczwarkę typu wolnego, z której po okresie spoczynku wylęga się młodociany chrząszcz.
Liczba pokoleń w roku jak i długość cykli rozwojowych są bardzo różne i zależą od gatunku, bazy pokarmowej i temperatury otoczenia. W warunkach klimatu umiarkowanego przeważa cykl jednoroczny, szkodniki z reguły wykształcają więcej niż jedno pokolenie w ciągu roku.
W Polsce postacią zimującą jest najczęściej owad dorosły lub larwa.
Silnie zesklerotyzowane, wrzecionowate larwy sprężykowatych (Sprężykowate – Elateridae) określa się mianem drutowców, a zgięte na kształt litery „C” białawe larwy chrabąszczy to tzw. pędraki.
Chrząszcze występują we wszystkich środowiskach lądowych i słodkowodnych na całej kuli ziemskiej (oprócz Antarktydy), żywią się m.in. bezkręgowcami (np. skoczogonkami, skaposzczetami), larwami i postaciami dojrzałymi innych owadów, na które polują (np. Biegaczowate Carabidae, Gnilikowate Histeridae). Padlina zwierząt stanowi środowisko rozwoju larw skórnikowatych, grabarzy i m. omarlicowatych, grzyby i śluzowce stanowią pokarm larw i postaci dojrzałych wielu drobnych grup chrząszczy, np. łyszczynkowatych, żywymi lub martwymi roślinami odżywiają się np. stonkowate, kózkowate lub strąkowcowate, stanowiąc wielokrotnie poważne zagrożenie dla upraw rolnych (stonka ziemniaczana, pchełki ziemne, słodyszek rzepakowy, strąkowce) i leśnych (kózki, Kornikowate Scolytidae, drwalniki, rzemlik).
Ciekawą biologię mają: majkowate (których larwy pasożytują w gniazdach samotnych pszczołowatych i pszczoły miodnej), Rhipiphoridae (larwy są wewnętrznymi lub zewnetrznymi pasożytami larw innych chrzaszczy lub os) i Leiodidae (Platypsylus castoris jest ektopasożytem bobra).
Powszechnie znane robaczki świętojańskie to latające w nocy samce świetlikowatych, które za pomocą wyrafinowanej „sygnalizacji świetlnej” odnajdują ukryte w zaroślach, bezskrzydłe i larwokształtne samice swoich gatunków.
Chrząszcze z uwagi na swoją różnorodność i ogromną nieraz liczebność stanowią ważny element wszystkich biocenoz lądowych i słodkowodnych.
Wiele gatunków ma duże znaczenie dla gospodarki człowieka, zarówno jako owady pożyteczne (np.: biedronkowate, biegaczowate, tęcznik liszkarz, grabarze) – z reguły chronione, jak również jako szkodniki. W Polsce ochroną objęto ponadto szczególnie okazałe, a już bardzo rzadkie gat. kózkowatych (np. Kozioróg dębosz Cerambyx cerdo, Nadobnica alpejska Rosalia alpina) i jelonkowatych (Jelonek rogacz Lucanus cervus, Wynurt Ceruchus chrysomelinus).
Liczba wyświetleń: 2439
