Czy mlecz faktycznie jest trujący? Obalamy mit trujących mleczy.

Czy mlecz faktycznie jest trujący? Obalamy mit trujących mleczy.

W hodowli zwierząt (nie tylko tej terrarystycznej części) panuje przekonanie, że mlecz jest trujący. Ostatnio jednak coraz częściej zaczynają się pojawiać opinie, że to tylko mit⁴. Jak jest zatem naprawdę? Czy mlecz faktycznie jest rośliną trującą? Czy jest się czego obawiać i uważać by nie pomylić tych roślin? I w końcu skąd wzięła się ta informacja? Postanowiłem poszukać bardziej naukowych źródeł i postaram się odpowiedzieć na te pytania w poniższym artykule.

Gdyby ktoś szukał szybkiej odpowiedzi, czy można podać mlecz swoim podopiecznym? To: tak można spokojnie podawać mlecz jako pokarm. Sam podawałem obie te rośliny bez negatywnych skutków agamom, czy amadynom zebrowatym. Ważne jest jednak, by dieta roślinna dla naszych zwierząt była maksymalnie urozmaicona (dotyczy to każdej rośliny). Podawanie tylko i wyłącznie mleczy, tak samo jak podawanie tylko mniszka lekarskiego faktycznie może mieć negatywne skutki. Jest tak w przypadku większości roślin, dlatego urozmaicenie jest tutaj kluczem dla dobrego samopoczucia naszych podopiecznych.

Mniszek lekarski, a mlecz

Patrz: Mniszek lekarski, czy mlecz. Jak odróżnić?

Skąd wziął się mit trującego mlecza?

Czas zatem zabrać się za poszukiwania skąd wzięła się informacja o tym, że mlecz jest trujący i czy faktycznie tak jest. Zacznijmy od najprostszej drogi, czyli sprawdźmy co jest napisane na Wikipedii. Pod nazwą gatunkową mlecz zwyczajny (Sonchus oleraceus) znajdziemy:

Młode liście dawniej były zjadane, zarówno po przeróbce, jak i na surowo (…) Większe ilości są jednak trujące[12].

(…)

[12] Łukasz Łuczaj: Dzikie rośliny jadalne Polski. Przewodnik survivalovy. Chemigrafia, 2004. ISBN 83-904633-5-0.

Książka powyżej była także wspominana przez inne osoby na różnych grupach. Przeczytajmy zatem co znajduje się w cytowanej książce:

Mlecz Sonchus (złożone Astraceae)

Trzy gatunki mleczy występują u nas zwykle na miejscach ruderalnych (przychacia, przydroża, pola uprawne). Są to mlecz polny Sonchus asper, zwyczajny S. oleraceus i kolczasty S. oleraceus. Mlecz błotny S. palustrus występuje rzadko, zwykle na brzegach wód. Młode liście mleczy mogą być jedzone na surowo lub gotowane jak szpinak. Najsmaczniejszy jest podobno mlecz warzywny. Mlecze są zwykle gorzkawe, jak mniszek lekarski. Jadalne są też podobno gotowane korzenie mlecza polnego i warzywnego. Liście mlecza polnego i warzywnego. Liście mlecza warzywnego i kolczastego były jedzone przez Indian (Pima i kilka parę innych plemion pd-zach. Ameryki Pn.), gotowane, rzadziej jedzone na surowo.

Jak widać nie ma słowa o tym, że jest to roślina trująca. Szukamy zatem dalej i pod nazwą mlecz polny (Sonchus arvensis) na wikipedii znajduje się taka informacja:

Roślina trująca dla bydła i zwłaszcza dla owiec z powodu zawartości alkaloidów[4].

4. Jakub Mowszowicz: Przewodnik do oznaczania krajowych roślin trujących i szkodliwych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1982, s. 396. ISBN 83-09-00660-8.

Podobnie jak powyższa książka ta również jest często przytaczana w dyskusji. W samej książce wymienione są jego gatunki (błotny, zwyczajny, polny i kolczasty). Niestety oprócz opisu morfologii nie ma nic o jego toksyczności, tylko:

Ziele mleczu zwyczajnego (Herba Sonchi oleracei) stosowane jest w medycynie ludowej

Zwracając uwagę na tytuł książki (przewodnik do oznaczania krajowych roślin trujących i szkodliwych) można przypuszczać, że wymienione zostaną rośliny tylko te trujące. Jednak w samej książce wymienione są także rośliny używane na co dzień, których zazwyczaj nie uważamy za szkodliwe czy trujące jak np. jeżyna, melisa, lipa, czosnek, a nawet mniszek lekarski.

Jakub Mowszowicz w 1975 roku wydał jeszcze jedną książkę, a właściwie atlas, pt. Rośliny trujące (wydanie drugie pojawiło się w 1990 roku). Książka ta nie jest wymieniona na wikipedii, ale wymieniana jest czasami w dyskusjach. Dopiero w tym atlasie możemy znaleźć mlecz opisany jako roślinę trującą:

Ważniejsze składniki chemiczne: roślina zawiera ślady alkaloidów oraz gorycz.

Działania toksyczne: mlecz polny jest zaliczany do roślin trujących

Niestety nic więcej o jego toksyczności tam nie znajdziemy. Idąc dalej na angielskiej wikipedii nie znajdziemy nic o toksyczności mleczy. W zamian znajdziemy informacje o tym, że jest on często wykorzystywany jako pokarm dla królików, a większość bydła preferuje go ponad trawę:

Sow thistles have been used as fodder, particularly for rabbits, hence the other common names of hare thistle or hare lettuce.(…) Most livestock will readily devour sow thistle in preference to grass.

Na niemieckojęzycznej wikipedii także nie ma żadnych informacji na temat szkodliwości mleczy. Przeszukiwanie internetu za pomocą google dały ten sam trend mnóstwo polskojęzycznych stron z informacją o ich toksyczności, na anglojęzycznych i niemieckojęzycznych stronach mlecz jest częściej uznawany za roślinę jadalną niż trującą. Jedynymi publikacjami anglojęzycznymi, które uznają tą roślinę za trującą to publikacje wspomniane przez FDA Poisonous Plant Database⁵ i publikacja Stark N. i in. 1987.

Innym ważnym trendem jest data. Sięgając po źródła (jeśli takowe istnieją) większości artykułów wspominających o toksyczności mleczy można natrafić na publikacje starsze z lat 1960-1985, nowsze publikacje nie wspominają o toksyczności mleczy. Skoro już mowa o nowszych publikacjach przyjrzyjmy się im i sprawdźmy jak wyglądają obecne badania nad toksycznością mleczy (Sonchus spp.).

Obecne badania

Obecne badania nad toksycznością mleczy nie potwierdzają tego, że jest on trujący. Wręcz przeciwnie istnieją badania na szczurach (Nurianti i in., 2014, Khan i in., 2011) i myszach (Vilela i in., 2009), które potwierdzają że nie jest to roślina dla nich toksyczna. Zaś w 2012 powstała publikacja badająca naturalną dietę Testudo graeca i mlecze (Sonchus sp.) były jedną ze zjadanych roślin w ich środowisku naturalnym.

W 2011 roku Jimoh i in. zbadali nawet zawartość alkaloidów dla liści S. asper (0.5 ± 0.15 mg/100g) i S. oleraceus (0.43 ± 0.04 mg/100g) i stwierdzili, że mlecz zawiera niskie poziomy substancji trujących, a także dużo wartościowych czynników przez co może stać się cenną rośliną w urozmaiceniu diety i w medycynie:

The results of this study showed that the leaves of S. asper and S. oleraceus contain appreciable amount of proteins, fat, fibre, carbohydrate and calorific value, mineral elements, polyphenols, and generally low level of toxicants. Their antioxidant and antibacterial activities further lend credence to the biological value of this plant. Thus, it can be concluded that S. asper and S. oleraceus leaves can contribute significantly to the nutrient requirements of man and should be used as a source of nutrients to supplement other major sources. The plants also have high biological activities hence may be of great medicinal value.

Zatrucie azotanami i azotynami

Co prawda powyższe badania potwierdzają, że rośliny z rodzaju Sonchus nie są trujące, nie tłumaczą jednak skąd wziął się ten mit. Dlaczego akurat mlecz, a nie mniszek został uznany za trujący? I dlaczego pierwotna wersja mitu zakładała, że mlecz jest trujący dla bydła?

Odpowiedzią jest tutaj zjawisko znane jako zatrucie azotanami i azotynami. To zjawisko może być znane dla osób zajmujących się hodowlą zwierząt wodnych lub wodno-lądowych jak np. ryby, płazy, czy też żółwie. W takich hodowlach bardzo często zwraca się uwagę na jakość wody, a zaniedbanie hodowli prowadzi do nagromadzenia się właśnie azotanów i azotynów, które w konsekwencji mogą prowadzić do zatrucia i śmierci tych zwierząt.

Podobne zjawisko może występować u zwierząt lądowych, roślinożernych. Pewne gatunki roślin w środowisku bardzo bogatym w azot (z mocno nawożoną glebą) zaczyna go gromadzić i kumulować w postaci azotanów (głównie azotanu potasu). Podawanie takich roślin, a także podawanie wody z niedokładnie oczyszczonych po nawozach zbiornikach zwierzętom może powodować zatrucie azotanami. Jest to szczególnie niebezpieczne dla bydła (głównie przeżuwaczy). Mikroflora bakteryjna żwacza bardzo szybko przekształca pozyskane z roślin i uznawane za stosunkowo mało toksyczne azotany w trujące azotyny. Pierwszy przypadek zatrucia azotynami bydła został opisany w 1895 roku przez Mayo N. S. w stanie Kansas w USA. Od tego czasu opisano jeszcze kilka takich przypadków (Tucker i in., 1961). Szczególnie zagrożone jest bydło i świnie (Constable i in., 2017), zaś w przypadku koni zatrucie azotanami jest bardzo rzadkie (Constable i in., 2017).

Jak łatwo się domyślić mlecz, szczególnie kolczasty (Sonchus asper) został uznany za roślinę kumulującą azot, w przeciwieństwie do mniszka lekarskiego. Zanim jednak zaczniemy panikować przyjrzyjmy się faktycznym ilościom azotanów w różnych roślinach, takie przykładowe wartości znajdziemy w opracowaniu Bianco i in. 1998, kilka przykładowych roślin podałem poniżej:

Mak polny (Papaver rhoeas) – 3075 mg/kg
Rukola (Eruca vesicaria)  – 2574 mg/kg
Tasznik pospolity (Capsella bursa–pastoris) – 2560 mg/kg
Mlecz kolczasty (Sonchus asper) – 726 mg/kg
Mlecz pospolity (Sonchus oleraceus) – 515 mg/kg
Mniszek pospolity (Taraxacum officinale) – 296 mg/kg

Zatrucie azotanami, a mlecz jako roślina trująca

Zatrucie azotanami, to problem bardzo ogólny. Dotyczy on nie tylko takich roślin jak mlecz, ale wielu innych np. rukola, owies, czy kukurydza. Gdyby uznać mlecz za roślinę trującą ze względu na kumulowane azotany i porównać podane wyżej wartości, to trzeba by uznać np. rukolę za roślinę 2-3 razy bardziej trującą, a tak przecież nie jest. Poza tym zatrucie azotanami pochodzącymi z roślin często jest powiązane ze zwierzętami gospodarskimi, które mają kontakt pośredni poprzez nawożone rośliny, lub bezpośredni z nawozami (np. poprzez podawanie wody w niedokładnie umytych zbiornikach po nawozach). Na dzień dzisiejszy nie znalazłem ani jednego przypadku zatrucia azotanami skumulowanymi w roślinach u zwierząt (gadów, czy ptaków), poza zwierzętami gospodarskimi, a nawet u tych jest to zjawisko dość rzadkie. Ponadto jak powszechnie wiadomo należy unikać podawania roślin z miejsc bliskich upraw rolnych (nie tylko ze względu na nawozy, ale także różnego rodzaju opryski), tak samo jak roślin rosnących blisko dróg, co praktycznie rozwiązuje problem skażenia roślin sztucznymi nawozami.

Sam mit rozpoczął się właśnie od tych kilku przypadków najpierw mlecz został uznany za roślinę potencjalnie niebezpieczną, a później trującą, szczególnie w polskiej literaturze. Przysłowiowej oliwy do ognia dolała praca Jakuba Mowszowicza³ uznająca mlecz za roślinę trującą i zawierającą śladowe ilości alkaloidów, przez co część innych artykułów przyjęła, że mlecz jest trujący ze względu na zawarte w niej alkaloidy (patrz: wikipedia – Mlecz polny) co oczywiście nie jest prawdą (Jimoh i in., 2011).

Podsumowanie

Podsumowując rośliny z rodzaju Sonchus nie należą do roślin toksycznych, ani szkodliwych. Wręcz przeciwnie są roślinami, które z powodzeniem można stosować w urozmaiceniu diety. Roślina ta należy do roślin kumulujących azotany przy zbyt bogatym w azot środowisku, nie dotyczy to jednak tylko i wyłącznie tego gatunku, a zbieranie roślin z dala od miejsc nawożonych i innych terenów rolniczych jest powszechnie zalecaną praktyką, która rozwiązuje powyższy problem. Podobnie jak maksymalne urozmaicanie diety roślinnej i nie tylko naszych podopiecznych.

Czytając cały ten tekst można byłoby się zapytać czy w ogóle taki tekst był potrzebny? Czy nie wystarczy po prostu unikać na wszelki wypadek podawania mleczy? Takie pytanie też nachodziło mnie podczas pisania tego tekstu. Jednak wydaje mi się, że rozwiązywanie tego typu problemów jest istotne. Nie tylko dla wiedzy samej w sobie, ale także dlatego że niektórzy mogliby w ogóle zrezygnować z podawania zarówno mniszka lekarskiego jak i mleczy w obawie przed pomyleniem jednej rośliny z drugą i zaszkodzenia swoim podopiecznym. Każdy kiedyś zaczynał i w pewnym momencie spotkał się z tym mitem, a przecież mniszek lekarski i mlecz to jedne z łatwiej dostępnych roślin, które możemy pozyskać niewielkim wysiłkiem i dodać do roślin urozmaicających dietę naszych zwierząt.

Ciekawostka

Na koniec ciekawostka. Kto wie skąd pochodzą tak często pokazywane rysunki mniszka lekarskiego i mlecza?

Otóż oba rysunki mlecza polnego i mniszka lekarskiego, powstały w 1885 roku narysowane przez niemieckiego botanika Otto Wilhelm Thomé. Jego pozostałe rysunki można zobaczyć na www.Biolib.de^17,18.

 

Literatura

Opracował: Krzysztof Lis (Vulpes90)

• Polska literatura:

1. Łuczaj, Ł. Dzikie rośliny jadalne Polski przewodnik survivalowy. 236 (2002).

2. Mowszowicz, J. Pospolite rośliny naczyniowe Polski. (PWN, 1986)

3. Mowszowicz, J. Rośliny Trujące. Wydanie drugie (Wydawnictwa szkolne i pedagogiczne, 1990).

4. Facebook – Naturalnie w Warszawie, czyli nie samą weterynarią żyje człowiek
https://www.facebook.com/NaturalniewWarszawie/posts/938063006360197 (Data: 30.04.2019)

• Zagraniczne źródła opisujące mlecz jako roślinę trującą:

5. FDA Poisonous Plant Database. https://www.accessdata.fda.gov/scripts/plantox/textResults.cfm?q=Sonchus (Data dostępu: 30.04.2019)

6. Stark, N. A review of exotic plants in wilderness. 15 (1987).

• Obecne badania – Badania wykazujące, że mlecz nie jest toksyczny:

7. Jimoh, F. O., Adedapo, A. A. & Afolayan, A. J. Comparison of the Nutritive Value, Antioxidant and Antibacterial Activities of Sonchus asper and Sonchus oleraceus. Rec. Nat. Prod. 14 (2011).

8. Vilela, F. C., de Mesquita Padilha, M., dos Santos-e-Silva, L., Alves-da-Silva, G. & Giusti-Paiva, A. Evaluation of the antinociceptive activity of extracts of Sonchus oleraceus L. in mice. Journal of Ethnopharmacology 124, 306–310 (2009).

9. Nurianti, Y., Hendriani, R., Sukandar, E. & Anggadiredja, K. Acute and subchronic oral toxicity studies of ethyl acetate extract of Sonchus arvensis L. leaves. 6, 343–347 (2014).

10. Iftime, A. & Iftime, O. Long term observations on the alimentation of wild Eastern Greek Tortoises Testudo graeca ibera (Reptilia: Testudines: Testudinidae) in Dobrogea, Romania. 6 (2012).

11. Khan, M. R., Badar, I. & Siddiquah, A. Prevention of hepatorenal toxicity with Sonchus asper in gentamicin treated rats. BMC Complementary and Alternative Medicine 11, 113 (2011).

• Zatrucie azotanami i azotynami

12. Mayo, N. S. Cattle poisoning by nitrate of potash. Kansas Agricultural Experimentation Station Bulletin (1895).

13. Tucker, J. M., Cordy, D. R., Berry, L. J., Harvey, W. A. & Fuller, T. C. Nitrate poisoning in livestock. 12 (1961).

14. Constable, P., Hinchcliff, K. W., Done, S. & Gruenberg, W. Diseases of the Hemolymphatic and Immune Systems. in Veterinary Medicine 2278 (Saunders Ltd., 2017).

• Ciekawostka – Rysunki mlecza polnego i mniszka lekarskiego

15. Thomé, O. W. Flora von Deutschland Österreich und der Schweiz. (1885).

16. biolib.de – Zdjęcia Otto W. Thomé

Liczba wyświetleń: 52390