Loading...
Ekologiczna charakterystyka rozmieszczenia larw chruścików (Trichoptera) w zbiornikach wodnych Olsztyna
Wstęp
Owady stanowią najliczniejszą gromadę w świecie zwierząt. Chruściki (Trichoptera) są rzędem liczącym 6 tysięcy gatunków. Ich larwy stanowią ważny element wszystkich ekosystemów wodnych. Udowodniono, że ich rozmieszczenie jest zależne od takich zmiennych środowiskowych jak: przepływ, prędkość prądu, temperatura wody i dostępność pokarmu (4). Wykorzystuje się je jako wskaźnik do oceny czystości wód, gdyż w większości są wrażliwe na brak tlenu i zanieczyszczenia (5).
Region Pojezierza Olsztyńskiego jest obficie zaopatrzony w zbiorniki wodne. Na terenie miasta Olsztyna znajdują się dwie rzeki i jedenaście jezior. W Zakładzie Ekologii i Ochrony Środowiska na WSP w Olsztynie powstają prace dotyczące chruścików nie tylko obszaru Polski Północno-Wschodniej, ale i całej Europy Wschodniej. Dość dobrze znane jest faunistyczne rozmieszczenie larw chruścików, ale brakuje badań w skali krajobrazu, zwłaszcza krajobrazu zurbanizowanego. Niezwykle interesujący i jednocześnie mało poznany jest proces synurbizacji makrobezkręgowców wodnych.
Niniejsza praca ma na celu zebranie danych dotyczących larw chruścików i ich analizę pod względem siedliskowym, a także troficznym w krajobrazie zurbanizowanym jaki stanowi miasto Olsztyn. Ma być także krokiem w kierunku poznania procesów synurbizacji chruścików.
Streszczenie
Analizowano rozmieszczenie gatunkowe larw chruścików (Trichoptera) z uwzględnieniem przynależności troficznej na terenie zbiorników wodnych miasta Olsztyna. Teren ten to doskonały przykład jednego z „krajobrazów ekologicznych”, w którego skład wchodzą liczne ekosystemy wodne. W każdym ze zbiorników wodnych spotyka się larwy chruścików, które w krajobrazie zurbanizowanym są gatunkami synurbijnymi.
Analizy dokonano na podstawie własnych połowów larw, a także dostępnych danych na ten temat. Materiał pobrano na stanowiskach na rzece Łynie, Jeziorze Kortowskim, a także z trwałego oczka wodnego. Oznaczono je pod mikroskopem po uprzednim zakonserwowaniu.
W wodach Olsztyna stwierdzono występowanie 63 gatunków larw chruścików. Charakterystyczna była ich różnorodność pod względem pobieranego pokarmu. Dominacja gatunków eurytopowych jest typowa dla biocenoz synurbijnych.
| Chruściki | ||||
|
Materiały i Metody
W Polsce występuje ponad 260 gatunków chruścików (Trichoptera) należących do 18 rodzin są zróżnicowane pod względem morfologicznym i ekologicznym. Żyją zarówno w wodach płynących, stojących, okresowych, a także nielicznie w torfowiskach, wilgotnej ściółce. Reprezentują wszystkie konsumenckie formy odżywiania. Są drapieżnikami, detrytusożercami, roślinożercami, glonożercami i wszystkożercami. Jednak największe zainteresowanie wzbudza zdolność larw do budowania skomplikowanych budowli mieszkalnych lub sieci łownych (1).
Pojezierze Olsztyńskie jest zachodnią częścią Pojezierza Mazurskiego. Osią symetrii jest płynąca z południa na północ rzeka Łyna. W środku regionu położone jest wojewódzkie miasto Olsztyn. W jego obrębie znajduje się 6 dużych jezior, typowo polodowcowych, rynnowych, otoczonych wzgórzami, lasami, z typową roślinnością oraz 5 mniejszych. Przez miasto przepływa rzeka Łyna, a także rzeka Wadąg(6).
Jednym z większych jezior Olsztyna jest Jezioro Kortowskie o powierzchni 89,7 ha i głębokości 5,9 m. Jest to jezioro przepływowe, posiadające cztery dopływy i jeden odpływ. Jezioro znajduje się obecnie w stanie umiarkowanej eutrofii i jakość wód stawia je na pograniczu I i II klasy czystości (10).
| Jezioro Kortowskie | |
| nr stanowiska | charakterystyka |
| 1 | dno piaszczyste, detrytus, brzeg zadrzewiony |
| 2 | potok leśny |
| 3 | dno piaszczyste , niezadrzewiony brzeg, brak detrytusu |
| 4 | roślinność przybrzeżna, brzeg zadrzewiony, detrytus |
Materiał został pobrany 21 maja 1997 roku z czterech stanowisk Jeziora Kortowskiego.
Na terenie Olsztyna znajdują się również oczka wodne. Około 0,5 km od Jeziora Skanda położony jest zbiornik nr. 5 (wg oznaczeń Zakładu Ekologii i Ochrony Środowiska na WSP w Olsztynie) o powierzchni 2 ha i maks. głębokości 3,5 m. (8). Materiał został pobrany 29 sierpnia 1997 na stanowisku o płaskim, niezadrzewionym brzegu, piaszczystym dnie pokrytym detrytusem.
Największą rzeką w obrębie Olsztyna jest rzeka Łyna. Klasyfikuje się ją do III klasy czystości z uwagi na zanieczyszczenie bakteriologiczne , a do II ze względu na stężenia charakterystyczne (9).
| Rzeka Łyna | |
| Nr stanowiska | charakterystyka siedliska |
| 1 | brzeg nie zarośnięty, dno piaszczyste, nie zarośnięte |
| 2 | brzeg nie zarośnięty, dno porośnięte roślinnością przybrzeżną |
| 3 | brzeg nie zarośnięty, dno pokryte detrytusem |
| 4 | brzeg zarośnięty, dno kamieniste, słabo zarośnięte, nurt spokojny |
| 5 | brzeg zarośnięty, dno kamieniste i zarośnięte |
| 6 | brzeg stromy, dno muliste, nurt wartki |
| 7 | brzeg zarośnięty ,dno piaszczyste z dużymi kamieniami |
| 8 | brzeg nie zarośnięty, dno piaszczysto-kamieniste |
| 9 | brzeg zarośnięty, dno kamieniste, nurt wartki, wiry |
Materiał pobrano 28 sierpnia 1997roku ze stanowisk na rzece Łynie.
Połowu larw dokonano za pomocą trójkątnego czerpaka hydrobiologicznego z powierzchni około 1 m2. Złowione larwy konserwowano w 70% alkoholu etylowym, a następnie oznaczono pod mikroskopem. W opracowaniu pracy wykorzystano opublikowane (2) i nieopublikowane (S. Czachorowski unpublished) dane dotyczące chruścików z różnych zbiorników wodnych z Olsztyna.
Wyniki
Łącznie złowiono 117 larw zaliczonych do 18 gatunków.
| Analiza gatunkowa chruścików występujących na terenie wód Olsztyna z uwzględnieniem przynależności troficznej oraz liczebności gatunków | ||||||
| Nazwa gatunku | Grupa troficzna | Rzeka | Strumyk | Jezioro | Oczko trwałe | Zbiornik okresowy |
| Chaetopteyx sp. | D | + | ||||
| Cyrnus flavidus | D | + | ||||
| Cyrnus insolutus | D | + | ||||
| Ecnomus tenellus | D | + | ||||
| Holocentropus dubius | D | + | ||||
| Holocentropus picicornis | D | + | ||||
| Neureclipsis bimaculata | D | + | ||||
| Oecetis tripunctata | D | + | ||||
| Phryganea bipunctata | D | + | + | + | ||
| Phryganea grandis | D | + | ||||
| Polycentropus flavomaculatus | D | + | ||||
| Brachycentus subnubilus | F | + | ||||
| Hydropsyche angustipennis | F | + | ||||
| Hydropsyche contubernalis | F | ++ | ||||
| Hydropsyche pellucidula | F | ++ | ||||
| Hydropsyche siltalai | F | + | ||||
| Agraylea multipunctata | G | + | ||||
| Hydroptila sp. | G | ++ | ||||
| Ortotrichia sp. | G | +++ | ||||
| Oxyetrichia sp. | G | ++ | ||||
| Agrypnia obsoleta | R | + | ||||
| Agrypnia pagetana | R | + | ||||
| Anabolia brevipennis | R | + | ||||
| Anabolia laevis | R | ++ | +++ | + | ||
| Glyphotaelius pellucidus | R | + | + | + | + | |
| Grammtaulius nitidus | R | + | ++ | |||
| Halesus digitatus | R | + | ||||
| Halesus sp. | R | + | ++ | |||
| Halesus tesselatus | R | ++ | ||||
| Ironoquia dubia | R | + | ||||
| Limnephilus affinis-incissus | R | + | + | |||
| Limnephilus auricula | R | + | + | + | ||
| Limnephilus binotatus | R | + | + | |||
| Limnephilus borealis | R | ++ | ||||
| Limnephilus decipiens | R | ++ | ||||
| Limnephilus extricatus | R | + | ||||
| Limnephilus flavicornis | R | +++ | + | + | ||
| Limnephilus fuscinervis | R | + | ||||
| Limnephilus fusicornis | R | + | + | |||
| Limnephilus grisesus | R | + | + | ++ | ||
| Limnephilus lunatus | R | + | + | + | ||
| Limnephilus marmoratus | R | ++ | ++ | |||
| Limnephilus nigriceps | R | + | + | |||
| Limnephilus politus | R | ++ | ||||
| Limnephilus rhombicus | R | + | + | +++ | + | + |
| Limnephilus sparsus | R | + | ||||
| Limnephilus stigma | R | + | + | ++ | ||
| Limnephilus subcentralis | R | + | ||||
| Limnephilus vittatus | R | + | + | ++ | ||
| Nemotaulius punctatolineatus | R | + | ||||
| Potamophylax sp. | R | 1 domek | ||||
| Triaenodes bicolor | R | ++ | ||||
| Trichostegia minor | R | + | + | + | ||
| Athripsodes atterimus | Z | ++ | ||||
| Athripsodes cinereus | Z | ++ | ||||
| Ceraclea dissimilis | Z | + | ||||
| Ceraclea nigronervosa | Z | + | ||||
| Molanna augustata | Z | ++ | ||||
| Mystacides azurea | Z | + | ||||
| Mystacides longicornis | Z | +++ | + | |||
| Mystacides nigra | Z | ++ | ||||
| Psychomyia pusilla | Z | + | ||||
| Trinodes waeneri | Z | + | ||||
Legenda: D – drapieżca, F – filtrator, Z – zbieracz, R – rozdrabniacz, G – glonopijca, + larwy występują nielicznie, ++ larwy występują licznie, +++ larwy występują bardzo licznie
| Wykaz zebranych gatunków ze stanowisk Jez. Kortowskiego | |||
| Nazwa gatunku | Liczba larw | Numery stanowisk | Zbiornik okresowy |
| Agrypnia pagetana | 1 | ||
| Anabolia laevis | 8 | 1 | |
| Anabolia sp. | 18 | 3, 4 | 1 |
| Athripsodes atterimus | 1 | ||
| Brachycentntus subnubilus | |||
| Halesus digitatus | |||
| Hydropsyche angustipennis | |||
| Hydropsyche contubernalis | |||
| Hydrpsyche pellucidula | |||
| Limnephilus nigriceps | 4 | ||
| Limnephilus sp. | 11 | ||
| Limnephilus stigma | 1 | 4 | |
| Mystacides longicornis | 1 | 1 | 1 |
| Neureclipsis bimaculata | |||
| Phryganea bipunctata | 1 | ||
| Polycentropus flavomaculatus | |||
| Potemophylax sp. | 1d | ||
| Triaenodes bicolor | 5 | ||
| Wykaz zebranych gatunków ze stanowisk Łyny | ||
| Nazwa gatunku | Liczba larw | Numery stanowisk |
| Agrypnia pagetana | ||
| Anabolia laevis | 1 | 5 |
| Anabolia sp. | 24 | 1 |
| Athripsodes atterimus | ||
| Brachycentntus subnubilus | 2 | 9 |
| Halesus digitatus | 4 | 5, 6 |
| Hydropsyche angustipennis | 7 | 3, 5, 7, 8 |
| Hydropsyche contubernalis | 6 | 4, 8, 9 |
| Hydrpsyche pellucidula | 23 | 4, 8, 9 |
| Limnephilus nigriceps | ||
| Limnephilus sp. | ||
| Limnephilus stigma | ||
| Mystacides longicornis | ||
| Neureclipsis bimaculata | 6 | 2, 3 |
| Phryganea bipunctata | ||
| Polycentropus flavomaculatus | 2 | 6 |
| Potemophylax sp. | ||
| Triaenodes bicolor | ||
Dyskusja
W niniejszej pracy wykazano obecnooa 63 gatunków chruścików należących do 9 rodzin(Limnephildae, Phryganeidae, Polycentropoidae, Ecnomidae, Leptoceridae Mollannidae,, Psychomyidae, Hydroptilidae Hydroptilidae) w zbiornikach wodnych Olsztyna. Należy sądzić, że przedstawiona lista gatunków chruścików Olsztyna (tabela 1) nie jest jeszcze pełna. Konieczne byłyby dokładne badania wszystkich zbiorników wodnych, zapewne lista gatunków powiększyłaby się o gatunki rzadkie lub przypadkowe.
W przeprowadzonej analizie gatunkowej larw chruścików (Trichoptera) wód Olsztyna wykazano występowanie wszystkich konsumenckich grup troficznych. Najliczniej (37 gatunków z rodziny Limnephilidae i Phryganeidae) reprezentowana była grupa rozdrabniaczy (fot.1). Gatunki chruścików należące do tej grupy troficznej charakteryzują szerokie geograficzne zasięgi występowania i eurotypowość. Grupa ta jest mało wyspecjalizowana, o szerokich preferencjach pokarmowych. Dominowanie wśród chruścików rozdrabniaczy zgodne jest z dotychczasowymi badaniami nad gatunkami synurbijnymi (badano kręgowce i owady lądowe), wśród których dominują właśnie gatunki mało wyspecjalizowane pokarmowo (7).
Kolejną, ale już mniej liczną grupą troficzną zawierającą 11 gatunków larw chruścików zaliczonych do 5 rodzin (Limnephilidae, Polycentropoidae, Ecnomidae, Leptoceridae i Phryganeidae) stanowią drapieżcy (fot. 2). Nie odnaleziono żadnego gatunku w zbiornikach okresowych. ten brak wynika z faktu, że wśród larw chruścików żyjących w zbiornikach okresowych tylko jeden gatunek jest drapieżny.
Zbieraczy w wodnych zbiornikach Olsztyna reprezentuje 10 gatunków larw chruścików pochodzących z trzech rodzin (Mollannidae, Leptoceridae, Psychomyidae). Tej grupy troficznej ni stwierdzono w strumykach na terenie Olsztyna, ale za to licznie występowała w strefie roślin eldoidowych badanych jezior.
Najmniej liczni okazali się glonopijcy i filtratorzy. Na terenie wód Olsztyna stwierdzono 4 gatunki glonopijców z rodziny Hydroptilidae oraz 5 gatunków filtratorów z rodziny Hydropsychidae. Glonopijcy są grupą charakterystyczną dla jezior i rzek, choć nie stwierdzono ich w badanych rzekach. Z kolei filtratorzy występują tylko w rzekach. Wybiórczość siedlisk tych gatunków jest spowodowana względami biologicznego przystosowania do zdobywania pokarmu.
Charakterystyczny układ grup troficznych zaobserwowano w obrębie rzeki Łyny. Stwierdzono dużą liczbę zbieracz i rozdrabniaczy, a także niewielką liczbę drapieżców. Analiza materiału potwierdziła teorię „river continuum”. Roślinność lądowa wnosi do potoków spore ilości materii organicznej. W miarę wzrostu rzędowości potoków spada znaczenie dopływu allochtonicznej materii organicznej z równoczesnym wzrostem autotroficznej produkcji pierwotnej. Morfologia i rodzaje przystosowań fauny dennej zmieniają się wraz ze zmianą granulacji zasobów pokarmowych i szerokością rzeki. Rozdrabniacze wykorzystują duże cząstki materii (>1mm), tymczasem zbieracze pobierają pokarm rozdrobniony. Wraz ze wzrostem rzędowości rzek i redukcją wielkości cząstek detrytusu wzrasta znaczenie i dominacja zbieraczy (3). Struktura troficzna rzeki Łyny jest tak jak w rzece czwartorzędowej. Ciekawe wydaje się pytanie w jaki sposób na występowanie gatunków eurotypowych ma wpływ rozdrobnienie materii organicznej w rzece spowodowane określonym zadrzewieniem brzegów rzeki tak zróżnicowanym w krajobrazie zurbanizowanym.
Miasto Olsztyn pod koniec XIX wieku uległo silnej urbanizacji i rozrostowi wielkomiejskiemu. Liczne zbiorniki wodne dopiero w ostatnich latach poddano silnemu wpływowi człowieka. Jesteśmy więc świadkami powolnej synurbizacji bezkręgowców – w tym i chruścików na tym obszarze. Przedstawione wyniki mają charakter wstępny. Dla pełnego poznania procesu synurbizacji larw chruścików Olsztyna należy badania kontynuować na przestrzeni wielu lat i analizować zmiany składu gatunkowego wraz z liczebnością gatunków.
Literatura
- Czachorowski, S. (unpublished- za zgodą autora) Chruściki (Trichoptera)- uproszczony klucz do oznaczania larw.
- Czachorowski, S. (1992) Rozmieszczenie larw chruścików (Trichoptera) w litoralu jezior o różnej trofii. Rozprawa doktorska, UAM Poznań, Wydz. Biologii.
- Fleituch, T. (1992) Przegląd osiągnięć i problemów związanych z rozwojem teorii river continuum w: Funkcjonowanie i waloryzacja krajobrazu. Lublin
- Illies, J., Botosaneau, L. (1963) Problems et methodes de la clssification et de la zonation ecologipue des eaux courantes,consideres surtout du point du vue faunistpue
- Kanclerz, R. (1996) Chruściki rzeki Łyny na obszarze „Las Warmiński”. Praca magisterska, WSP w Olsztynie.
- Kondracki, J. (1994) Mezoregiony fizycznogeograficzne. PWN, Warszawa
- Kurnatowska, A. (1997) Ekologia. Jej związki z różnymi dziedzinami wiedzy. Warszawa-Łódź.
- Lewandowska, B., Lewandowski, J.(1988) Znaczenie makrofitów w procesie eutrofizacji drobnych wód stojących. Praca magisterska, WSP w Olsztynie.
- Pietrzak, S.(1996) Ocena systemu rzek badanych w 1996 roku. Monitoring graniczny i regionalny. Olsztyn.
Źródła fotografii:
Fot. 1,2, 3 – Waringer, J., Graf, W.(1997) Atlas der östereichischen Köcherfliegenlarven
—
Joanna Gutowska
