Jady węży

Jady węży

Istnieje bardzo wiele zwierząt i roślin, w mniejszym, bądż większym, stopniu jadowitych i trujących. W tym artykule postaram się przekazać informacje dotyczące jadów zwierząt, a szczególnie jadu węży.

Na początku trzeba wiedzieć, że toksyczność, a jadowitość to dwie inne cechy. Zwierzę jest jadowite wtedy, gdy może przekazać truciznę w sposób czynny np. poprzez użądlenie, ukłucie, ukąszenie lub wyplucie, pod dużym ciśnieniem, jadu. Takie zwierzęta nazywamy zwierzętami jadowitymi (ang. venomous). Zwierzęta trujące (ang. poisonous) to takie, które truciznę przekazują w sposób bierny. Taki sposób przekazywania trucizny występuje m.in. u płazów i mięczaków. Polega on na tym, że trucizna znajduje się w określonych częściach ciała i może być używana w obronie. Dostaje się do organizmu napastnika po spożyciu ofiary, nie może być przekazana w sposób czynny przez zwierzę.

Zjawisko jadowitości występuje bardzo często w gromadzie gadów, a konkretnie w podrzędzie węży (choć występują dwie jadowite jaszczurki, o których mowa będzie w dalszej części artykułu). Corocznie ginie z powodu ukąszeń węży ogromna ilość ludzi. W biedniejszych krajach ukąszenie jadowitego węża (np. żmii gabońskiej (Bitis gabonica) kończy się prawie zawsze śmiercią, gdyż szpitali nie wyposażono w surowicę. Ukąszenia nie zawsze są celowo prowokowane. Często zdarza się nadepnięcie na małe żmijki lub grzechotniki. Normalną ich reakcją jest kąsanie w takim przypadku. Pomimo przypisywania gadom wielkiej jadowitości (co jest prawdą), najbardziej jadowitymi (a właściwie trującymi) zwierzętami są jednak niektóre gatunki płazów i ryb. Z płazów najsilniejszą truciznę posiada drzewołaz, Dendrobates tinctorius, czasem hodowany w terrariach, ze względu na piękne ubarwienie. Jedną z bardziej jadowitych ryb jest płaszczka Dasyatis pasitnaca, osiąga ona długość 2 metrów.

Opis jadu

Jad węży, świeżo po pobraniu go od określonego osobnika, ma wygląd żółtawego bądź kremowego, lepkiego płynu. Jady nie są trwałe. Szybko tracą swoje właściwości, zarówno w temperaturze – 20°C, jak i w temperaturze ok. 4°C. Dlatego często suszy się jady. Wysuszona mieszanina składa się w 85-10% z substancji białkowych, w 10% z wody, bardzo trudnej do usunięcia, a także stwierdzono śladowe ilości pierwiastków takich jak np. cynk, fosfor, magnez, żelazo, krzem i innych. Ilość jadu przekazana ofierze przez węża nie jest często proporcjonalna do skutków jakie wywołuje. Np. grzechotnik brazylijski (Crotalus durissus terrificus) wydziela, przy jednym ukąszeniu, średnio ok. 0,16 ml płynnej mieszaniny, po wysuszeniu otrzymujemy zaledwie 33 mg czynnego jadu. Jednak ta ilość wystarczy aby zabić kilka większych psów, a także człowieka. Jednak pokarmem grzechotnika są głównie małe kręgowce. Ilość jadu produkowana do zabicia jednej myszy przewyższa zaś wielokrotnie dawkę dla niej śmiertelną. Jednak nie zawsze ukąszenie węża powoduje wyzbycie się jadu. Zdarzają się ukąszenia tzw. suche, jedynie w celu odstraszenia napastnika. Wąż może też dawkować jad, aby nie wyzbywać się całego zapasu przy jednokrotnym ukąszeniu. Przyjmuje się, że wąż przy jednokrotnym ukąszeniu wyzbywa się ok. 20% jadu. Przykładowo u węży nie odżywiających się przez większa ilość czasu, zgromadzona ilość jadu w obu gruczołach wynosi:

• U żmii zygzakowatej (Vipera berus) długości ok. 60 cm – 30 mg (10 mg suchej masy)
• U kobry indyjskiej (Naja naja) długości ok. 1,5 m – 115 mg (30 mg suchej masy)
• U grzechotnika diamentowego (Crotalus adamanteus) długości ok. 2,5 m – 1050 mg (300 mg suchej masy)

Przy przechowywaniu jadów w roztworach wodnych należy pamię­tać o wzajemnej dezaktywacji niektórych składników, co prowadzi do częściowego unieczynnienia trucizny. Szczególnie szkodliwie działają tu ki­nazy białkowe, rozkładające białkowe fragmenty cząsteczek różnych enzy­mów w jadzie i powodujące ich zniszczenie. Przy wysokiej zawartości en­zymów proteolitycznych nawet jady jednego gatunku, nie mieszane z inny­mi, ulegają w roztworze szybkiemu unieczynnieniu.

Do mało trwałych w roztworze należą jady:

• Bitis arietans
  
• Cerastes cerastes
  
• Echis carinatus
  
• Vipera lebetina
  
• Bothrops atrox
  
• Bothrops jararaca
  

Dość stabilny jest jad kobry Naja haje.

Nie znamy dotychczas dokładnie składu chemicznego jadów wężowych. Jednak wiadomo, że stanowią one złożone mieszaniny różnych związków o skomplikowanej budowie, głównie o charakterze białkowym. Niektóre z nich pełnią funkcję enzymów. Wydzielenie poszczególnych składników w stanie czystym nastręcza wiele trudności, gdyż różne białka zawarte w ja­dach mają rozmaite odczyny, kwaśne, bądź zasadowe i tworzą między sobą wewnętrzne połączenia o charakterze soli. Kinetyka dializy wskazuje na istnienie wiązań między różnymi cząsteczkami jadów.

Normalnie jady węży nie przenikają do krwiobiegu przez nieuszkodzo­ną skórę i błony śluzowe. Są natomiast wolno wchłaniane przez błony surowicze. Wstrzyknięte lub wprowadzone przy ukąszeniu podskórnie lub domięśniowo wnikają do krwiobiegu przez układ limfatyczny. Praw­dopodobnie niektóre frakcje jadów przenikają bariery mózgowo-rdzenio­we i przedostają się do płynu mózgowo-rdzeniowego.

Typy jadów

Z bardzo dużym uproszczeniem możemy podzielić jady węży na dwie grupy :

• Jady typu Elapidae, produkowane przez węże zdradnicowate. Wytwarzają je kobry, mamby, koralówki i węże morskie. Mają budowę drobnocząsteczkową
• Jady typu Viperidae i Crotalidae – zawierają one dużo wielocząsteczkowych białek. Spotyka się je u żmij i grzechotników

Do celów praktycznych wskazuje się składniki, a dokładnie ich działanie na organizm np:

• Neurotoksyny (porażają układ nerwowy)
• Hemolizyny (powodujące hemolizę)
• Cytolizyny (wywołujące rozpad komórek)
• Koaguliny (powodujące koagulację białek)
• Kardiotoksyny (toksyczne dla serca)
• Hemoraginy (wywołujące zespół krwotoczny)
• Kinazy białkowe (niektóre szkodliwe enzymy)
• Fibrynolizyny (uszkadzanie ciał odpowiedzialnych za krzepnięcie krwi)

Jady różnych gatunków węży charakteryzują się stałym stosunkiem poszczególnych składników. W jadzie węży z rodziny zdradnicowatych (kobry, mamby, koralówki, tajpany, wąż tygrysi) i w jadzie węży morskich przeważają neurotoksyny, hemolizyny i fibrynolizyny, a w jadzie węży z rodzin żmijowatych i grzechotnikowatych cytolizyny, koaguliny i hemoraginy.

W ślinie niektórych gatunków uważanych z niejadowite stwierdzono obecność substancji charakterystycznych dla jadów węży, należy więc unikać ich ukąszeń.

Zaproponowano też podział jadów pod względem skutków działania na organizm :

• Zamieranie dużych obszarów mózgu i rdzenia kręgowego
• Defekty mięśnia sercowego i układu oddechowego
• Zniszczenie ścianek naczyń krwionośnych powodujące krwotoki
• Krzepnięcie krwi w naczyniach
• Obniżające krzepliwość krwi
• Zniszczenie czerwonych krwinek
• Ogólne zniszczenie komórek lub tkanek

Duża ilość danych wskazuje na to, że najbardziej toksyczną częścią składową jadów jest ta frakcja białkowa, która nie ma charakteru enzymatycznego.
Hemoliza, jaką obserwuje się zawsze po ukąszeniach, może powstać na drodze bezpośredniego działania niektórych składników jadu albo na skutek wpływu związków wytworzonych u pokąsanego przez enzymy zawarte w jadach.

Surowice i antytoksyny

Surowice przeciw jadom węży składają się z płynnej części krwi koni (surowicy), w którą wstrzykiwane są stopniowo wzrastające dawki odpowiedniego jadu. Metoda ta została opracowana przez Alberta Calmette`a, dyrektora Instytutu Pasteura w Paryżu. Otrzymał on w 1895 roku pierwszą, zdatną do użytku antytoksynę. Wstrzykiwał on kolejne dawki jadu kobry zwierzętom, które stopniowo się uodparniały. Przeciwciała, jakie powstają wówczas w surowicy krwi, są zdolne do zobojętniania odpowiedniej ilości danego jadu i to nie tylko w organizmie uodpornionego zwierzęcia. Działają również po wstrzyknięciu innym organizmom. Obecnie głównym ośrodkiem, gdzie wytwarzane są surowice jest Instytut Butantan w Brazylii. W tamtejszym instytucie wytwarza się surowicę następującą metodą : sporządza się roztwór podstawowy jad, następnie w mieszaninie gliceryny i roztworu chlorku sodu rozpuszcza się wysuszony jad w takiej proporcji, aby powstał 10% roztwór jadu. Dodaje się do niego trochę kamfory, a następnie pozostawia roztwór na okres miesiąca. Do wstrzyknięcia koniom rozcieńcza się roztwór płynem fizjologicznym. Od tego momentu specyfik przechowuje się w niskiej temperaturze. Taki roztwór służy do produkcji surowicy monowalentnej (jednoważnej), czyli takiej, którą stosuje się w przypadku gdy wiemy jaki gatunek węża jest sprawcą ukąszenia. Do produkcji antytoksyny poliwalentnej stosujemy kilka jadów węży, w rozcieńczeniu 10%. Koniom wstrzykuje się pod skórę co 7 dni zwiększające się dawki. Porcje dawek to 2, 4, 7, 10, 25, 40, 90, 130, 180, 250 i 350 mg. Aby zwolnić proces wchłaniania dawek 40, 90, 180 i 350 mg przez konia, podaje się je w gumie arabskiej. Krew pobiera się od konia czterokrotnie, co dwa dni., w ilości ok. 5% jego wagi. Między 3 a 4 pobraniem krwi wstrzykuje się koniowi dodatkowe 25 mg jadu. Zwierzę ważące ok. pół tony daje łącznie w ciągu kilku dni ok. 25 l krwi. Po tych czynnościach koń dostaje ok 2 miesiące odpoczynku. Regeneruje wtedy swoje siły. W okresie jednego roku na jednym zwierzęciu można przeprowadzić 3 okresy uodporniające, zakończone pobraniami krwi. Zwykle koń służy w tych warunkach 3-4 lata dając rokrocznie ok. 75 litrów krwi,z której uzyskuje się od 900 do 1000 ampułek surowicy, po 10 ml. Łączna ilość wysuszonego jadu potrzebna do uodpornienia jednego konia wynosi rocznie nieco ponad 3 g. Pobraną krew odwirowuje się, aby oddzielić poszczególne składniki krwi. Klarowaną surowicę bada się na zwierzętach, na obecność przeciwciał. Po wstępnych badaniach usuwa się z surowicy zbędne włókna i białka, zagęszcza oraz pakuje w ampułki po 10 ml. Następnie ampułki dostają nr serii i są dopuszczane do obrotu.

Jaszczurki jadowite

Istnieją dwa gatunki jadowitych jaszczurek – Heloderma arizońska – Heloderma horridum i Heloderma meksykańska – Heloderma suspectum. Ukąszenia zdarzają się niezwykle rzadko, najczęściej przy manipulacji przy pysku zwierzęcia, lecz nie należą one do najprzyjemniejszych.

 

Opracowanie i źródła informacji

OPRACOWAŁ Oskar_Wiśniewski na podstawie:

„Jadowite węże świata”, W. Jaroniewski, Warszawa 1988
„Atlas węży” – Ch. Mattison, Warszawa 2006
Encyklopedia WIKIPEDIA

Liczba wyświetleń: 8715