Loading...
Mantodea – modliszki
Rząd owadów charakteryzujący się silnie wydłużonym przedpleczem i wolną, trójkątną głową. Przednie odnóża przekształcone w narządy chwytne uzbrojone w kolce, silnie wydłużone biodra wszystkich odnóży. Posiadają wyspecjalizowany organ słuchowy pomiędzy biodrami środkowej pary odnóży. Jaja składane w gąbczastej ootece. Ciało modliszek osiąga wielkość od 10 do 170 mm. Wszystkie znane gatunki są drapieżne, odżywiają się głównie innymi stawonogami. Znanych jest ponad 2400 gatunków, występujących głównie w obszarach tropikalnych, w Polsce tylko jeden gatunek – Mantis religiosa.
Systematyka
Znanych jest ponad 2400 gatunków modliszek. Rząd ten podzielony jest na 8 słabo zdiagnozowanych rodzin, 21 podrodzin i 263 rodzaje. Największa rodzina – Mantidae, jest kosmopolityczna, natomiast rodziny Mantoididae i Chaeteessidae występują tylko w obszarze neotropikalnym. W starym świecie występują rodziny Amorphoscelididae, Empusidae i Eremiaphilidae, podczas gdy przedstawiciele rodziny Metallyticidae (fot. 5), jedyne modliszki o metalicznym ubarwieniu występują, na półwyspie malajskim.
Modliszki spokrewnione są blisko z karaczanami (Blattodea) i wielu autorów włącza je do podrzędu Dictyoptera (wraz z termitami i karaczanami). Najstarsze modliszki kopalne znane są z dolnej kredy ery mezozoicznej. Sporo okazów modliszek zachowało się w kenozoicznym bursztynie bałtyckim z eocenu.
Wygląd
Modliszki są owadami średniej i dużej wielkości. Najmniejsze gatunki należą do rodzaju Mantoida (10 – 15mm), a największe do rodzaju Polyspilota (ponad 170 mm). Posiadają silnie wydłużone ciało (rzadko krępe i grube np. Eremiaphila braueri).
U gatunków nadrzewnych częsta jest mimikra do liści. Gatunki żyjące na korze drzew mają spłaszczone grzbietobrzusznie ciało, a gatunki żyjące na obszarach trawiastych są cylindryczne i silnie wydłużone. Dymorfizm płciowy jest zwykle wyraźne – samice są większe od samców i często mają zredukowane skrzydła.
Głowa modliszek jest hypognatyczna (ustawiona prostopadle do ciała) i trójkątna. Modliszki potrafią poruszać głową niemal w zakresie 180° w obu bocznych kierunkach. Oczy są bardzo duże, umieszczone na grzbieto – bocznych rejonach głowy. U gatunków o silnie wydłużonym ciele oczy są niekiedy wydłużone (rodzaj Episcopomantis). Na głowie znajdują się trzy przyoczka. Czułki są nitkowate, wieloczłonowe, dłuższe u samców niż u samic, ich wić zawiera dużo chemoreceptorów, a nie posiada receptorów dotykowych. Narządy gębowe gryzące.
Szczególnie mocno rozwiniętą częścią ciała jest przedtułów – niekiedy może być tak długi jak reszta ciała. Na przedtułowiu znajduje się przedplecze (pronotum) w kształcie wydłużonej tarczy. Śródtułów i zatułów wydłużone, na zatułowiu, pomiędzy biodrami tylnych odnóży znajduje się wyspecjalizowany organ słuchowy, służący głównie do wykrywania ultradźwięków produkowanych przez nietoperze, głównie w zakresie 25 – 45kHz.
Odnóża przednie przekształcone są w powiększone i umięśnione narządy chwytne. Biodra są mocno wydłużone i ruchome, uda silne, spłaszczone bocznie i zaopatrzone w rzędy kolców. Niekiedy posiadają jaskrawe ubarwienie „oczy” służące do odstraszania napastników. Golenie również pogrubione i zaopatrzone w kolce, ich szczyt zakończony ostrym hakowatym wyrostkiem. W stanie spoczynku golenie są złożone i częściowo schowane w wgłębieniu ud. Stopy nóg są wydłużone, pięcioczłonowe, zaopatrzone w parę pazurków, ale bez przylg. Nogi środkowe i tylne są typu krocznego, zwykle bardzo wydłużone. Mimo braku specjalnego umięśnienia, wiele modliszek potrafi skakać. Niektóre gatunki żyjące wśród liści mają rozszerzone płaty na goleniach i udach (np. Phyllocrania paradoxa).
Skrzydła modliszek (fot.1.) są z reguły w pełni rozwinięte u samców, a w różnym stopniu zredukowane u samic. Pierwsza para skrzydeł jest wydłużona i częściowo przekształcona w nieco silniej zesklerotyzowane pokrywy (tegmina). W stanie spoczynku jedno ze skrzydeł niemal całkowicie przykrywa drugie. Skrzydła drugiej pary są szersze, wachlarzowate i niemal całkowicie błoniaste, poza obszarem na przednim skraju skrzydła, który jest mocniej zbudowany. Gatunki żyjące na liściach mają silnie rozszerzone skrzydła, co pozwala na maskowanie się tych owadów. Samice wielu gatunków mają silnie skrócone skrzydła, których funkcją może być odstraszanie napastników przez ich szybkie otwarcie i pokazanie jaskrawego, często przypominającego oczy wzoru. Samice gatunków naziemnych mogą być całkiem bezskrzydłe, podczas gdy samce mają normalnie rozwinięte skrzydła (Paraoxypilus tasmaniensis).
Odwłok modliszek jest cylindryczny lub spłaszczony grzbietobrzusznie. Składa się z 11 segmentów, jednak o różnym stanie wykształcenia. Sternit I (sternit – płytka stanowiąca brzuszną część segmentu) jest bardzo silnie zredukowany. Tergit X (tergit – płytka stanowiąca grzbietową część segmentu) tworzy płytkę nadodbytową, a sternit XI tworzy paraprokty. Przysadki odwłokowe (cerci) u obydwu płci dobrze rozwinięte, segmentowane. Sternit IX u samca tworzy płytkę subgenitalną, która zwykle ma łyżeczkowaty kształt i zaopatrzona jest w parę wyrostków rylcowych. Narządy kopulacyjne samca są niesymetryczne. Sternit X samca jest zredukowany i ukryty wewnątrz odwłoka. U samic płytka subgenitalna składa się ze zmodyfikowanego sternitu VII. Jest ona rozdzielona i częściowo ochrania krótkie pokładełko. Sternity VIII-X u samic są silnie zredukowane i ukryte. Podsumowując można powiedzieć, że u samca widoczne jest 8 sternitów, a u samicy 6.
Rozmnażanie
Zachowanie godowe modliszek jest stosunkowo słabo poznane. U niektórych gatunków samice produkują feromony, które przywabiają samce. Obserwowano także obecność sygnałów wibracyjnych (tremulacja) w czasie godów. Kopulacja trwa od jednej do kilku godzin i samce wytwarzają w jej trakcie mały spermatofor. Kanibalizm podczas którego samica zjada samca występuje dużo rzadziej niż się powszechnie uważa, ale samce które już zostały częściowo zjedzone potrafią kopulować dalej, gdyż ruchy kopulacyjne kontrolowane są przez tylne zwoje odwłokowe.
Rozmnażanie partenogenetyczne jest rzadkie, ale znane u kilku gatunków, np. Thesprotia graminis.
Jaja modliszek są cylindryczne, składane w gąbczastej ootece (fot.2., fot.3.) produkowanej przez gruczoły dodatkowe. W zależności od gatunku ooteka może zawierać od 10 do 400 jaj. Jest ona formowana przez samicę w trakcie składania jaj przy użyciu krótkiego pokładełka i zwykle przyczepiana do łodyg roślin lub kory, rzadziej ooteka składana jest na dolnej powierzchni kamieni. Na górnej powierzchni ooteki znajduje się szereg małych otworów wyjściowych zamkniętych pokrywkami. Po zapłodnieniu samica może złożyć kilka ootek. U niektórych gatunków (np. rodzaj Trachodes) samica pozostaje przy ootece i chroni ją przed drapieżnikami i parazytoidami aż do momentu wyklucia się nimf. Wykluwające się nimfy są w robakokształtnym stadium pronimfy, której odnóża nadal przylegają do ciała i nie są w stanie się niezależnie poruszać. Pronimfy ulegają natychmiastowej wylince zaraz po wykluciu.Modliszki uzyskują samodzielność wraz z wydostaniem się z ooteki (fot.4). Rozwój modliszek trwa od kilku tygodni do kilku miesięcy. Modliszki przechodzą zróżnicowana liczbę linień w zależności od gatunku, ponadto samce mogą przechodzić o jedno lub dwa linienia mniej niż samice.
Ekologia i rozmieszczenie
Wszystkie gatunki modliszek są drapieżne i ożywiają się głównie stawonogami. Duże gatunki modliszek są w stanie upolować małe ptaki, gryzonie i gady, co też niekiedy się zdarza. Większość modliszek poluje wedle zasady „siedź i czekaj” (pomaga w tym ich maskujące ubarwienie) atakują ofiarę dopiero gdy znajdzie się ona w zasięgu ich przednich odnóży. Niektóre modliszki w razie potrzeby potrafią także aktywnie poszukiwać ofiary, a także gonić ją na krótkich dystansach. Wyjątkiem w mięsożernej diecie modliszek jest doniesienie o zjadaniu pyłku roślin przez pierwsze stadia nimfalne jednego z azjatyckich przedstawicieli rodziny Mantidae.
Modliszki występują głównie w obszarach tropikalnych, fauna europejska jest stosunkowo uboga. W Polsce występuje tylko jeden gatunek – Mantis religiosa – modliszka zwyczajna.
1. Błaszak C., 2012: Zoologia: Tom 2, część 2: Stawonogi tchawkodyszne. PWN, Warszawa.
2. Bazyluk W., 1956: Karaczany – Blattodea, Modliszki – Mantodea. Klucze do oznaczania owadów Polski. PWN, Warszawa.
Liczba wyświetleń: 7925
