Mollusca – mięczaki

Mięczaki  (Mollusca)

Mięczaki po stawonogach są najliczniejszym w systematyce typem świata i liczą ponad 130 000 gatunków. Wśród nich są zarówno gatunki rozdzielnopłciowe, jak i obojnacze.

Typ – mięczaki obejmuje 7 gromad:Gastropoda (Ślimaki)

• Bivalvia (Małże) – dawniej zwane także Lamellibranchia (Blaszkoskrzelne)
• Polyplacophora (Chitony, zwane także wielotarczowcami)
• Cephalopoda (Głowonogi)
• Scaphopoda (Łódkonogi)
• Aplacophora (Bezpłytkowce)
• Monoplacophora (Jednotarczowce)

Mięczaki żyją w morzach, wodach śródlądowych jak i na lądzie. Do nich należą między innymi ostrygi, małże, ośmiornice, ślimaki, oraz jedne z największych bezkręgowców – gigantyczne i olbrzymie mątwy, które mogą osiągnąć nieraz 16 metrów długości i 6 metrów średnicy, oraz ważyć kilka ton. Giganty ta żyją na bardzo dużych głębokościach i w zupełnych ciemnościach, jakie tam panują.

Budowa ciała dorosłych mięczaków różni się zupełnie od innych zwierząt. Mają one ciało miękkie, okryte grzbietowym fałdem skórnym tzw. płaszczem, który wytwarza twardą wapienną muszlę. Muszla może wtórnie zanikać. W ciele mięczaków na ogół można wyodrębnić dobrze wykształcona głowę, której nie ma jednak u małżów, oraz nogę opatrzoną podeszwą. Noga służy do pełzania po lądzie, po dnie, wśród dennego mułu i piachu. Może służyć jako narząd pływny, chwytny lub jako przyssawka. Niektóre gatunki pasożytują na szkarłupniach, niektóre są szkodnikami roślin uprawnych jak np.: nasz rodzimy ślimak ogrodowy. Inne mięczaki są żywicielami pośrednimi dla robaków np.: obleńców, które pasożytują u człowieka i zwierząt. Wiele mięczaków nie ma dobrze rozwiniętych narządów zmysłów. Jednak np.: ślimaki maja jedną parę oczu prostych, które umiejscowione są na słupkach wyrastających z głowy, a mątwy i ośmiornice maja dobrze rozwinięte oczy tworzące obraz. Niektóre ślimaki posiadają muszle o różnych kształtach np.: skręcone spiralnie, lub spłaszczone w formie stożkowatej niskiej czapeczki, ale są i pewne formy np.: morskie – nagoskrzela (Nudibranchia), które nie posiadają wcale muszli. U małży są dwie muszle połączone zawiasami po stronie grzbietowej i otwierające się po stronie brzusznej. Przy małżach nie sposób wspomnieć o… no właśnie o perłach.

Małż w swojej muszli posiada warstwę najbardziej wewnętrzną, która zwie się macicą perłową. Zbudowana jest ona z węglanu wapnia i jest odkładana w postaci cienkich blaszek przez nabłonek płaszcza. Jeżeli okruch lub cząstka jakiegoś obcego ciała dostanie się miedzy muszlę i nabłonek płaszcza, zaczyna on wydzielać substancję perłową, która odkłada się dookoła (koncentrycznie) na obcym ciele i tak właśnie powstaje perła.

Wśród mięczaków są też drapieżniki do takich należą przede wszystkim głowonogi np.: ośmiornice i mątwy jak również łodziki. Przejdźmy teraz do opisu przedstawicieli poszczególnych grup.

Chitony (Polyplacophora)

Zwierzęta morskie, które maja grzbietowo – brzusznie spłaszczone ciało, żyją przeważnie na skałach przybrzeżnych można je też spotkać w głębinach jak np.: Lepidopleurus benthus mięczak ten potrafi zejść do prawie 4500 m głębokości. Ciało chitonów jest owalne, opatrzone na stronie grzbietowej rzędem ośmiu płytek zachodzących dachówkowato na siebie.

Rozmiary ich mogą dochodzić nawet do 33 cm długości ciała jak np. u Tonicella marmorea.

Chiton oderwany od skały zwija się jak np.: pancernik lub stonoga. Głowa oddzielona od nogi płytką bruzdą poprzeczną jest słabo rozwinięta pozbawiona czułków i oczu, pokarm pobiera za pomocą tarki. Żywi się glonami, okrzemkami, pierwotniakami itp.

Chitony są rozdzielnopłciowe z wyjątkiem kalifornijskiego Lepidochitona raymondi, który jest hermafrodytą. Jaja zapładniane są zewnętrznie. U niektórych gatunków jaj są przetrzymywane w bruzdach skrzelowych jak np.: Ischnochiton stramineus do czasu wyklucia się larw. Żyworodność znana jest jedynie u Calloplax vivipara.

Beztarczowce (Aplacophora)

Zwierzęta morskie żyjące w mule lub wśród części miękkich koralowców jak tez można je spotkać w głębinach. Posiadają wydłużone cylindrycznie ciało otulone całkowicie płaszczem z wapiennymi kolcami. Szczątkowa noga, jeżeli jest ma postać wałeczka. Występują one oprócz mórz ciepłych, także w Morzu Północnym, oraz w Bałtyku np. Chaetoderma nitidulum. Bezbruzdowce są rozdzielnopłciowe, a bruzdowce obojnakami. Zaplemnienie na ogół jest zewnętrzne.

Jednotarczowce (Monoplacophora)

Są to mięczaki wyłącznie morskie. Muszla osłaniająca ciało od strony grzbietowej ma kształt czapeczki z wierzchołkiem nachylonym ku przodowi, przykładem tu może być Neopilina galatheae. Muszla o takim położeniu wierzchołka nazywamy egzogastryczną. Muszla jest wytworem płaszcza okrywającego grzbietową cześć ciała wraz ze słabo zaznaczona głowa. Zapłodnienie u tych mięczaków jest zewnętrzne. Znane są też jednotarczowce o słabej walcowatej nodze i cieniutkiej kolistej muszli.

Ślimaki (Gastropoda)

Są to mięczaki dobrze znane wszystkim przynajmniej niektóre gatunki. Występują w morzach, wodach słodkich jak również na lądzie. Mają dobrze wyodrębnioną głowę, oraz nogę o płaskiej podeszwie, która jest przystosowana do pełzania, lub przekształcona w płaty pływne- do pływania. Ciało zazwyczaj pokryte skorupą.

Głowa z oczami i jedną lub dwiema parami czułków. Sposobem poruszania się ślimaków lądowych jest pełzanie. Posuwają się ruchem ślizgowym po warstwie śluzu wydzielonego przez gruczoły w przedniej części mięsistej nogi przykładem tu może być nasz rodzimy Ślimak winniczek (Helix pomatia).

Jak wszyscy wiemy prędkość poruszania się tych mięczaków nie jest zawrotna i w dużej mierze zależy od temperatury otoczenia. Muszla u lądowych ślimaków powstaje z ich wydzieliny, jaką jest substancja organiczna, która, w swoim składzie chemicznym zbliżona jest do chityny stawonogów. Tworzy ona zewnętrzną stronę muszli. Na samej powierzchni wydziela się płynna substancja wapienna, która tworzy pod zewnętrzną warstwą, warstwę konchiolinową. Ślimaki lądowe posiadają zdolność regeneracji uszkodzeń muszli. Mięczaki te lepiej reagują wzrokowo na samo światło jako takie, niż na przedmioty tzn., że na przedmioty ich wzrok reaguje dopiero z kilkumilimetrowej odległości. Co ciekawe wrażenia świetlne odbierają ślimaki również całą wystająca z muszli powierzchnią ciała. Narządy różnych zmysłów, rozsiane obficie zwłaszcza na brzegu nogi i jego przedniej części ciała, pozwalają odczuć ruchy powietrza, wahania temperatury i wilgotności oraz właściwości podłoża pod względem fizycznym jak i chemicznym. Jego „nos” wyczuwa pokarm z odległości pół metra, a mieści się głównie w czułkach. U ślimaków dwuczułkowych, bardziej czułe na woń są czułki większe drugiej pary. Ślimaki lądowe posiadają też zmysł smaku, który znajduje się w okolicy gęby i na płatach policzkowych.

Wśród ślimaków rozróżniamy 3 podgromady:

• płucodyszne (Pulmonata)
• przodoszkrzelne (Prosobranchia)
• tyłoskrzelne (Opisthobranchia)

Płucodyszne (Pulmonata)- nazwa tej podgromady wywodzi się od tego, że ślimaki te posiadają jamę płucną, która pozwala im na oddychanie powietrzem atmosferycznym.

Przedstawicielem płucodysznych jest np. wspomniany wyżej Ślimak Winniczek, jak też Błotniarka Stawowa (Limnea stagnalis).

Do tej podgromady należą ślimaki mające dwie pary wnicowujących się czułków, z których tylne opatrzone są oczami i należą do rzędu trzonkoocznych (Stylommatophora) i ślimaki, których oczy leżą u nasady czułków i zaliczamy je do rzędu nasadoocznych (Basommatophora) Cechą wspólną ślimaków z rzędu trzonkoocznych i nasadoocznych jest obojnactwo.

Przodoszkrzelne (Prosobranchia) – nazwa tej podgromady pochodzi od tego, że ślimaki te, maja jedno lub dwa skrzela położone z przodu serca. Jest to najliczniejsza podgromada ślimaków. Zamieszkuje głównie morza i wody słodkie, a cześć żyje też na lądzie. Przykładem tu może być Żyworodka (Viviparus) ślimak często spotykany w naszych akwariach oraz jeziorach i stawach.

Ślimaki tej podgromady różnią się bardzo od ślimaków z podgrupy płucodysznych. Głowa jest wyciągnięta z przodu w wydatny ryjek i posiada parę nitkowatych czułków. Po zewnętrznej stronie ich nasady znajdują się oczy. Ślimak ten jest rozdzielnopłciowy. W tylnej części nogi Żyworodki znajduje się wieczko konchiolinowe, które służy zwierzęciu do hermetycznego zamknięcia się ślimaka w muszli w czasie niesprzyjających dla jego życia warunków, lub też w czasie ataku drapieżnika. Następnym przedstawicielem tej podgromady jest Zagrzebka (Bithynia leachi) jest ona mniejsza rozmiarowo od Żyworodki. Ślimaki przodoskrzelne najliczniej występują w morzach. Część tych mięczaków przystosowała się także do swobodnego przebywania w otwartych przestrzeniach oceanów i mórz przykładem tu może być Ściężnica (Pteroirachea) o falującym i przeźroczystym ciele.

Inne gatunki przodoskrzelnych prowadzą osiadły tryb życia np. Vermetus, chwyta on pokarm za pomocą zawiesiny śluzowej wydzielanej przez gruczoł nożny. Są tez wśród nich drapieżniki np. Stożek (Conus) lub Hastula, który posiada gruczoł jadowy, a także Natica, która po prostu wysysa swoje ofiary z muszli np. małże.

Robi to przy pomocy specjalnej tarki i rozpuszczającej wapień substancji kwasowej, która wydziela jej gruczoł świdrujący w kształcie przyssawki.

Oprócz w/w gatunków, są też ślimaki, które przystosowały się do życia pasożytniczego np. Enteroxenos. Należałoby jeszcze dodać , że do podgromady przodoskrzelnych należą ślimaki przeważnie rozdzielnopłciowe.

Tyłoskrzelne (Opisthobranchia)- nazwa pochodzi od budowy anatomicznej tych ślimaków, ponieważ oddychają one, za pomocą skrzela, które znajduje się za sercem, z prawej strony ciała. Należą tu ślimaki żyjące wyłącznie w morzach i oceanach. Przedstawicielem tu może być np. Aplysia zwany Zającem Morskim, który osiąga długość do 1 metra. Na głowie tego mięczaka znajduje się para plamek ocznych. Ciało jest ozdobione szarymi plamkami na ciemnoczerwonym tle. Posiada też szczątkową, płytkowatą i słabo zwapnianą muszlę. Porusza się za pomocą ruchów falowych nogi. Zaniepokojony przyjmuje czerwono fioletową barwę.

W tej podgrupie są tez ślimaki skrzydłonogie, których nazwa pochodzi od ruchów wykonywanych przez nie przypominające trzepotanie skrzydeł motyli. Zwierzęta te występują w dużych ilościach w planktonie mórz północnych i stanowią główny pokarm wielorybów. Do rzędu workojęzykowców (Sacoglossa) należą ślimaki żyjące miedzy innymi w wodach naszego Bałtyku np. Limapontia nigra lub Alderia modesta. U niektórych z tych mięczaków muszle są zwinięte jajowato. Cześć zaś ma muszle dwuklapkowe, takie jak np.: małże. Wszystkie ślimaki należące do podgromady tyłoskrzelnych są hermafrodytami i wyróżniają się najbardziej jaskrawym ubarwieniem ciała.

Małże (Bivalvia, czyli Lamellibranchia)

Zwane też blaszkoskrzelne (Pelecypoda) Mięczaki te zamieszkują morza i wody śródlądowe. Charakterystyczną cechą tej gromady jest dwuklapkowa muszla. Ciało ich jest dwubocznie symetryczne. Małże nie mają wyodrębnionej głowy, o czym wspominałam wcześniej, mają natomiast nogę najczęściej o klinowatym kształcie, która przystosowana do zagrzebywania się na dnie zbiornika wodnego np. jeziora czy też morza. Pokarm pobierają przez filtrowanie wody jak np.: Ostrygi (Ostraea).

W większości małże prowadzą na wpół osiadłe życie, częściowo lub całkowicie schowane w mule. Niektóre są przytwierdzone na stałe do podłoża jak np. wyżej wymienione Ostrygi, czy też wielkie małże sięgające około 2 metrów szerokości i 250 kg wagi. Są też takie, które w poszukiwaniu schronienia drążą otwory w skałach lub drewnie np.: świdrak okrętowy (Teredo) Znane są tez małże np. Pecten, które mogą pływać z zadziwiającą prędkością. Prędkość taka może osiągnąć wykonując szybkie ruchy zamykania i otwierania muszli, za pomocą dużego mięśnia przywodzącego.

Przedstawicielem małż w Polsce jest powszechnie znana Szczeżuja (Anodonta cygnea). Żyje ona w przybrzeżnych wodach naszych stawów, jezior i rzek. Dwuskorupowa jej muszla ma kolor od brązowego przez żółty do zielonego.

Szczeżuja przyjmuje zwykle ukośne położenie ciała w stosunku do powierzchni dna. Na bodźce reaguje powierzchnią ciała będącą z chwilą otwarcia muszli w kontakcie z otoczeniem. Małż ten ma słabo rozwinięte narządy zmysłów, co związane jest z jego powolnym trybem życia i prawie całkowitym ukryciem ciała w muszli.

Rozchylenie muszli małża siłą nie jest możliwe bez uszkodzenia zwierzęcia. Stwierdzono, że w wodach bieżących występują osobniki rozdzielnopłciowe, a w wodach stojących przeważają formy hermafrodytyczne. Dotyczy to przede wszystkim naszej Szczeżui. Oprócz Szczeżui w naszych wodach żyją również pokrewne małże jak: Skójki (Unio), których muszla opatrzona jest zębami tworzącymi tzw: zawiasę. Są one rozdzielnopłciowe. Ciekawostką jest długowieczna Skójka perłorodna zwana też perłoródka (Margaritana margaritifera), która występuje w rzekach północnej Europy, wschodniej Azji oraz Kanady. W dobrych warunkach może dożyć 100 lat.

Omawiając małże nie sposób wspomnieć, chociaż w dwóch zdaniach o Ostrygach (Ostraea). Żyją one w wodach morskich, przyrastając na stałe do skał lewą skorupa, co powoduje asymetrię ich muszli. Pokarm pobierają jak większość małży, odcedzając go na skrzelach z wody wchłoniętej przez narząd zwany syfonem. Przeciętna ostryga może przefiltrować 3 litry wody w ciągu godziny.

Można by jeszcze o małżach napisać dużo więcej, ale nie jest to rozprawa naukowa, tylko są to podstawowe wiadomości o tych mięczakach. Dodam tylko jeszcze parę zdań na temat ich systematyki, a mianowicie: systematyka tych mięczaków opiera się przede wszystkim na cechach ich muszli, na drugim planie jest budowa skrzeli, co ma duże znaczenie dla nich w procesie odżywiania, no i na budowie płaszcza, którego funkcje mają wpływ na wytwarzanie pereł.

Wyróżniamy cztery rzędy małży:

• Praskrzelne (Protobranchia)
• Nitkoskrzelne (Filibranchia)
• Właściwe blaszkoskrzelne (Eulamellibranchia)
• Przedgrodoskrzelne (Septibranchia)

Wyraźnie tu widać jak duży wpływ na systematykę tych mięczaków ma budowa i umiejscowienie skrzeli w organizmie tych zwierząt.

Łódkonogi (Scaphopoda)

Są to zwierzęta morskie o dwubocznej symetrii ciała, uwstecznionej głowie i wydłużonym ciele ukrytym w rurkowatej muszli, z której wysuwają się jedynie: ryjek, głowowe czułki chwytne i walcowata noga. Zamieszkują one dno morskie schodząc czasami do 5000 metrów głębokości.

Niewielka część gatunków żyje w pasie przybrzeżnym. Muszle ich maja kształt ostrego stożka z lekka zgiętego o ściętym wierzchołku i przypominają swoim wyglądem kły słonia w miniaturze.

Ciało całe łódkonogów otulone jest płaszczem zrośniętym na stronie brzusznej na kształt rurki otwartej na obu końcach. Mięczaki te zakopują się w dno rozszerzonym końcem muszli kilkoma energicznymi ruchami nogi. Przy pomocy skurczy i rozkurczy mięśni okrężnych noga stula się i zagłębia w piasek , lub też rozszerza się na kształt parasola i umacnia zwierzę w podłożu. Przedstawicielem tej grupy może być np. Kiełcz (Dentalium). Mięczaki te żywią się drobnymi zwierzętami, których wyszukują w mule, chwytając je licznymi nitkowatymi przydatkami, które na każdym końcu są zaopatrzone w lepką buławkę. Przydatki te naszą nazwę kaptakuli i mają zdolność regeneracji. Czasami też odgrywają rolę narządów czuciowych. Do ciekawostek należy to, że muszle ich nie różnią się wiele od tych muszli, jakie spotyka się jeszcze w skałach okresu ordowiku.

Podsumowując łódkonogi należy wspomnieć, że mięczaki te w przeciwieństwie do swoich poprzedników nie maja oczu i skrzeli, a funkcje oddechową spełnia u nich tzw. jama płaszczowa. Mięczaki te mają budowę dość jednolitą niezależnie od gatunku.

Głowonogi (Caphalopoda)

Zaliczamy tu zwierzęta morskie najwyżej rozwinięte wśród mięczaków. Są to zwierzęta drapieżne i posiadają duży dobrze rozwinięty mózg, oraz dwie pary oczu, które są w swej budowie anatomicznej bardzo podobne do oczu kręgowców. Żyją na dnie lub w toni wód, żywiąc się głównie rybami i skorupiakami. Mają także silnie rozwinięte narządy: zmysłów dotyku, smaku, węchu, wzroku, słuchu i równowagi. Część głowonogów przystosowała się do życia w ciągłych ciemnościach i niskich temperaturach, jakie panują na dużych głębokościach. Wykształcając narządy świetlne, lub oczy teleskopowe.

Rozmiary tych mięczaków żyjących w głębinach oceanów podawałam już wcześniej przy ogólnej charakterystyce mięczaków. Dodam tylko, że jeden z kalmarów Architeuthis, który żyje w Oceanie atlantyckim należy do największych zwierząt świata bezkręgowców i osiąga on razem z wyciągniętymi ramionami chwytnymi 17 metrów długości, na co składa się 6 metrów długości tułowia, 11 metrów ramiona i 3 metry muszla, a oko jego ma średnicę 30 cm. Przy czym jego przyssawki osiągają średnicę 20 cm. Obok olbrzymich form głowonogów są też drobne formy, które maja niewiele ponad 1 cm długości. Przykładem tu jest Microteuthis pygmaeus.

Niektóre kalmary odbywają dość dalekie wędrówki sezonowe i np.: w ciągu 4 miesięcy potrafią przebyć około 8-10 tysięcy kilometrów.

Wszystkie głowonogi mające 10 ramion jak np., mątwy czy kalmary należą do rzędu dziesięciornic (Decapoda). Do grupy tej zaliczamy także ośmiornice (Octopoda), które mają 8 ramion. Przedstawicielem może tu być np. Żeglarek (Argonauta argo) są one pięknie ubarwione i zmieniają swą barwę np. ośmiornica pospolita (Octopus vulgaris) w zależności od samopoczucia, otoczenia, temperatury, podłoża itp.

Ciekawostką jest to, że w okresie godowym np. mątwy (Sepia officinalis) samce staczają między sobą niekiedy walki. Mątwy podobnie jak ośmiornice potrafią zmieniać swój kolor w zależności np. od podłoża. Zmiany barwy możliwe są dzięki występowaniu w skórze mięczaka komórek barwnikowych, które nazywają się chromatoforami i komórek, które mają zdolność załamywania światła zwane irydocytami.

Głowonogi łapią swoja zdobycz przy pomocy swoich ramion. Siedząc nieruchomo ukryte w jakiejś szczelinie, lub zagrzebane w piasku, czy mule przystosowują swoją barwę do podłoża i w ten sposób stają się niewidoczne dla potencjalnej ofiary. Ramiona ich uzbrojone są w przyssawki, które pomagają utrzymać pochwyconą zdobycz. Mięczaki te posiadają silne chitynowe szczęki, które przypominają dziób papugi.

U mątw występuje muszla wewnętrzna, która mieści się w części grzbietowej tułowia i ma kształt owalnej tarczy, jest lekka i porowata, co ułatwia zwierzęciu pływanie. Oprócz wewnętrznej muszli u mątwy występuje szkielet chrząstkowy. Należy tu zaznaczyć, że ośmiornice w odróżnieniu od mątw, nie mają muszli wewnętrznej, ani zewnętrznej, ale za to posiadają w swoich gruczołach ślinowych truciznę przy pomocy, której zabijają swoje ofiary.

Omawiając głowonogi nie sposób ominąć najprymitywniejszego z nich, żyjącego od epoki sylurskiej do dziś prawie bez zmian. Tym głowonogiem jest łodzik (Nautilus) , ma on muszle zewnętrzną, płaską, spiralnie zwiniętą i składa się ona z wielu komór dobudowywanych z biegiem lat. W ostatniej i największej zarazem, mieści się ciało łodzika. Mięczak ten ma prymitywne kubkowate oczy i należy on wraz z wymarłymi już w okresie kredowym amonitami(Ammonoidea) do podgromady czteroskrzelnych (Tetrabranchia). Wśród kopalnych głowonogów znaleziono około 2500-3000 gatunków łodzików. Obecnie żyje zaledwie kilka gatunków. Jego sposób poruszania się polega na wydzielaniu gazu o podobnym składzie do składu powietrza, który wypełnia komory jego muszli, a tym samym umożliwiając mu poruszanie się w wodzie. Głowonogi są rozdzielnopłciowe.

Na koniec tego opisu przypomnę tylko, że sprawa pochodzenia mięczaków nie była jasna. Jedna teoria mówiła, że maja one wspólne pochodzenie z wypławkami inna, że z pierścienicami morskimi. Wśród kopalnych znaleziono już we wczesnym kambrze głowonogi i jednotarczowce, oraz ślimaki. Natomiast w górnym kambrze chitony i małże, a w ordowiku łódkonogi. Natomiast praślimaki (Amphigastropoda) żyły od kambru po okres triasowy. Wszystko to znaczy, że pochodzenia mięczaków należy doszukiwać się w okresie prekambryjskim.

Na koniec pragnę dodać, że jak wynika z powyższego: mięczaki swą różnorodnością wzbogacają nasz świat, w którym żyjemy i są bardzo wytrwałymi wędrowcami…w czasie.

 

Liczba wyświetleń: 2254