Pelobates fuscus – grzebiuszka ziemna

Pelobates fuscus – grzebiuszka ziemna

Podgatunki

Grzebiuszka ziemna (Pelobates fuscus Laurenti, 1768) jest jednym z trzech gatunków należących do rodzaju Pelobates. Gatunek ten ma dwa podgatunki:

1. Pelobates fuscus fuscus – forma nominatywna, zamieszkuje przede wszystkim obszary nizinne Europy Środkowej i Wschodniej, występuje w Polsce;
2. Pelobates fuscus insubricus – podgatunek spotykany w północnych Włoszech.

Nazewnictwo

Nazwa polska: Grzebiuszka ziemna lub huczek ziemny

Nazwa angielska: Common spade foot

Nazwa niemiecka:  Knoblauchskröte

Nazwa francuska: Pélobate brun

Nazwa rosyjska: Obynowiennaja czesnocznica

Wygląd

Ciało tego płaza jest krępe, głowa duża o krótkim i zaokrąglonym pysku. W części ciemieniowej (pomiędzy oczami) widoczne jest wyraźne wysklepienie. Oczy duże, wypukłe, z pionowymi źrenicami. Skóra gładka, cienka, błyszcząca, tylko na grzbiecie niewielka ilość małych, płaskich brodawek. Nogi krótkie, silnie umięśnione. U nasady pierwszego palca tylnej nogi grzebiuszki posiadają okazały modzel piętowy, którego brzeg jest jasny u młodych, świeżo przeobrażonych osobników a ciemny u starszych. Grzbiet zazwyczaj w kolorach ziemi – jasnobrązowy, oliwkowozielony, kawowy lub popielaty z szerokimi, ciemnobrązowymi plamami. Na tym tle widoczne są małe, pomarańczowe lub czerwone kropki. Brzuch cielisty, jasny. Kijanki mają gliniastożółte ubarwienie grzbietu, jasny brzuch i złociste boki.

Grzebiuszki osiągają niewielkie rozmiary. Samce mają długość 4-5 cm, samice są nieco większe – 4.5-6 cm (Berger). Inni autorzy podają większe rozmiary tych płazów – ok. 7-8 cm. Wśród kijanek, które są znacznie większe od dorosłych osobników i zazwyczaj mają długość 8-12 cm, zdarzają się czasem tzw. kijanki olbrzymie, mierzące do 17 cm.

Najbardziej charakterystyczne cechy grzebiuszki, po których można łatwo rozpoznać tego płaza (tzw. cechy kluczowe) to rogowy modzel piętowy ponad pierwszym palcem tylnej nogi oraz pionowa źrenica, którą zwierzęta te wyróżniają się jako jedyne z polskich płazów. Źrenica ta wskazuje na nocny tryb życia (tak jak u kotów).

Długość życia

Grzebiuszki w niewoli żyją do 11 lat.

Występowanie

Podgatunek nominatywny występuje w Europie. Jego zasięg występowania rozciąga się od Paryża na zachodzie, do jeziora Aralskiego i Uralu na wschodzie oraz od południowej Szwecji na północy do Bułgarii na południu. Podgatunek P. f. insubricus występuje na północny Włoch.

Aktywność

Jest to płaz prowadzący typowo nocny tryb życia. Najłatwiej grzebiuszki spotkać w ciepłe, bezwietrzne, letnie noce na rżyskach i piaszczystych drogach, gdzie polują. W dzień można je spotkać jedynie w czasie pory godowej, choć wówczas przebywają zwykle pod wodą i wypływają jedynie w zarośniętych miejscach w celu zaczerpnięcia powietrza. W sytuacji zagrożenia grzebiuszki potrafią błyskawicznie zakopać się, w ciągu 1 minuty potrafią ukryć się kilka cm pod ziemią. Umożliwiają im to rogowe modzele piętowe.

Są to płazy wybitnie lądowe, unikają miejsc o bardzo wysokiej wilgotności. Preferują sucha siedliska.

Cechy szczególne

Jak już wspomniano, jest to jedyny polski płaz posiadający pionową źrenicę. Również jako jedyne z polskich płazów wydają głos nie tylko samce, ale i samice. Przestraszona grzebiuszka wydziela z gruczołów znajdujących sie w skórze substancję o zapachu czosnku. Grzebiuszki stanowią reliktowe formy fauny stepowej, jaka niegdyś występowała w Europie. Wywodzą się od przodków, których kopalne szczątki znajdowane są w Mongolii w warstwach pochodzących z młodszego trzeciorzędu. W Europie przodkowie grzebiuszek pochodzą z miocenu. W Polsce znaleziono duże ilości szczątków grzebiuszek z gatunku P. fuscus fuscus i P. syriacus balcanicus w plioceńskich warstwach odkrywek w Wężach i w Rębielicach Królewskich.

Biotop

Opisywany gatunek występuje na nizinach, czasem spotykany jest także na wyżynach do 400 m n.p.m., jednak nie wyżej. Preferuje lekkie, piaszczyste i margliste gleby, w których może się zakopywać. Spotykany jest często w lasach sosnowych, a także w ogrodach i na polach uprawnych, na glebie spulchnianej przez człowieka. Grzebiuszki unikają terenów bardzo wilgotnych, łąk i obszarów skalistych.

Żywienie

Grzebiuszki polują w nocy. Żywią się dżdżownicami, pająkami, wijami, ślimakami i owadami, szczególnie chrząszczami, gąsienicami i różnymi gatunkami muchówek. Młode kijanki filtrują zawiesinę organiczną, znajdującą się w toni wodnej, natomiast większe kijanki polują na skorupiaki, larwy owadów a nawet mniejsze kijanki innych gatunków. Grzebiuszki mogą stać się pożywieniem dla sów oraz ptaków i ssaków drapieżnych.

Dymorfizm płciowy

Samce posiadają na zewnętrznej stronie przednich nóg skupienia gruczołów naramiennych, czym różnia się od samic. Samice są nieco większe. Innych różnic brak. Grzebiuszki nie posiadają ubarwienia godowego, więc nawet w tym okresie rozróżnienie płci nie jest łatwe.

Rozmnażanie

Rozpoczęcie pory godowej związane jest z większymi opadami deszczu. Wówczas grzebiuszki zbierają się w niedużych zbiornikach wodnych, najczęściej niezbyt głębokich, znajdujących się na otwartej przestrzeni. Mogą to być rowy czy stawy obficie zarośnięte roślinnością. Samce i samice wydają pod wodą głuche, huczące odgłosy, dość słabo słyszalne, gdyż grzebiuszki nie posiadają rezonatorów. Również pod wodą osobniki łączą się w pary, występuje ampleksus pachwinowy – samiec chwyta samicę za tylnymi nogami. W tej pozycji płazy te nie pozostają dłużej niż dobę. Samica składa jaja w postaci krótkiego, grubego sznura, leżącego swobodnie w płytkim miejscu zbiornika lub pomiędzy roślinami. Pora godowa może powtarzać się kilkakrotnie od końca marca do lipca. Średnica jaj wynosi od 1.7 do 1.9 mm. Jaja wykazują biegunowość, są ciemnoszare od góry i kremowe od dołu. Kijanki grzebiuszek tuż po wykluciu mają zaledwie 3-4 mm, ale rośną duże (jak wspomniano, zdarzają się kijanki olbrzymie mierzące 15-17 cm), przebywają zazwyczaj w środku zbiornika, rzadko przypływając w płytkie miejsca. Często zawisają pod powierzchnią wody. Przeobrażają się późno, po 3 miesiącach lub jeszcze później, od drugiej połowy lipca, najczęściej we wrześniu i na początku października. Kijanki, które wykluły się z najpóźniej złożonych jaj, przeobrażają się dopiero w czerwcu kolejnego roku, zimując w zbiornikach wodnych. Przeobrażenie następuje w wodzie, jednak gdy tylko larwom wyrosną przednie kończyny (tylne są wówczas już dobrze wykształcone), wychodzą one na ląd i ukrywają w pobliżu wody dopóty, dopóki nie nastąpi całkowita resorpcja ogona. Świeżo przeobrażone grzebiuszki mierzą ok 2.5-3.5 cm. Dojrzałość płciową osiągają zwykle po dwóch latach.

Zimowanie

Na sen zimowy grzebiuszki wyruszają pod koniec października lub w pierwszej połowie listopada. Zimują na lądzie, w wygrzebanych przez siebie głębokich (1-2 m) norkach ziemnych lub wykorzystują norki gryzoni, kretów czy też gniazda jaskółek brzegówek. Zdarza się, że kijanki, które nie zdążyły się przeobrazić, zimują w zbiornikach wodnych.

Uwagi

Grzebiuszka ziemna w Polsce znajduje się pod całkowitą ochroną prawną. Łapanie i przetrzymywanie osobników dziko żyjących jest zabronione.

 

Opracowanie i źródła informacji
Na podstawie literatury:
– Berger L., 2000: Płazy i gady Polski Klucz do oznaczania, Warszawa-Poznań
– Juszczyk W., 1986: Mały słownik zoologiczny Gady i płazy, Warszawa
– Juszczyk W., 1987: Płazy i gady krajowe, Warszawa
– Krzysztofiak A., Krzysztofiak L., 2003: Płazy Polski – przewodnik terenowy, Suwałki
– Krzysztofiak A., Krzysztofiak L., Romański M., 1999: Ścieżka edukacyjna Płazy przewodnik, Krzywe
– Młynarski M., 1987: Płazy i gady Polski Atlas, Warszawa
a także na podstawie własnych obserwacji autorki.

Liczba wyświetleń: 5613