Po co pająkom pajęczyna?

Po co pająkom pajęczyna?

Jedną z najbardziej charakterystycznych cech pająków jest ich zdolność produkowania jedwabnej nici. Nić ta to nic więcej jak płynne białko, wydzielane przez tak zwane kądziołki przędne znajdujące się na końcu odwłoka i krzepnące w zetknięciu z powietrzem. Jedwab ten ma różne zastosowania u różnych gatunków pająków i może być używany przez nie do:

• budowy pułapek np. sieci łownych, wykorzystywanych do polowania na zdobycz,
• unieruchamiania i przechowywania zdobyczy
• budowy kokonu (ochrona jaj) [fot.1,2]
• wyścielania gniazda i kryjówki (gdzie mogą linieć, składać jaja lub czyhać na ofiarę),
• asekuracji – lina asekuracyjna zapobiegająca upadkowi,
• lokomocji – transport powietrzny (pająki babiego lata),
• i szeroko pojętej komunikacji.

Pajęcze strategie polowania z wykorzystaniem sieci

Pająki systematycznie można podzielić na podrzędy i wiele rodzin, opierając się na różnicach w ich wyglądzie zewnętrznym (morfologii). Można też posłużyć się podziałem ekologicznym, czyli podziałem na pająki wędrowne i pająki sieciowe. Pająki wędrowne nie budują sieci łownej polując aktywnie wykorzystują swój dobry wzrok. Poszukują zdobyczy w terenie i napadają na nią często z ukrycia. Natomiast pająki sieciowe prowadzą stacjonarny typ polowania wykorzystując mniej lub bardziej skomplikowane konstrukcje łowne – sieci.

Sieci łowne pająków charakteryzują się ogromną różnorodnością co jest wynikiem tego, że poszczególne rodziny, rodzaje i gatunki wyspecjalizowały się w łowieniu konkretnego typu zdobyczy (duża, mała, latająca, skacząca, o nocnym lub dziennym trybie życia,…). Nawet w obrębie jednego gatunku nie znajdziemy dwóch identycznych sieci, co jest spowodowane „indywidualnym podejściem” do jej budowy. Wpływ na to mają np. panujące aktualnie warunki zewnętrzne, waga pająka, wiek, stan fizjologiczny…
W naturze można spotkać wiele różnych typów sieci, które często trudno zaklasyfikować do jakiegoś typu konstrukcyjnego – zmienność w przyrodzie jest ogromna. U pająków można wyróżnić sieci koliste, płachtowate, ramowe, lejkowate, kopulaste (dzwonowate) i wiele, wiele innych ich modyfikacji trudnych do jednoznacznego sklasyfikowania.

Najlepiej znana każdemu z nas jest jednopłaszczyznowa promienista łowna sieć krzyżaka ogrodowego (Araneus diadematus) zwana w skrócie kolistą, która jest często uważana za szczytowe osiągnięcie pająków sieciowych. (rys. 1, fot.3).

 

Pułapka ta zawiera dwa typy spirali leżące na promieniście ułożonych niciach (promieniach), klejącą spiralę łowną i suchą spiralę pomocniczą.

W przyrodzie spotykamy bardzo wiele modyfikacji sieci kolistej, które są odzwierciedleniem różnych metod łowieckich ich właścicieli.
Pajęczyna, którą konstruuje liścianek sektornik (Zygiella x-notata), charakteryzuje się wolnym sektorem, w środku którego przebiega nić sygnalizacyjna. Biegnie ona od środka sieci na jej zewnątrz do czatowni (np. w szczelinie muru), w której siedzi pająk (rys.2).

 

Dzięki drganiom nici sygnalizacyjnej orientuje się on we wszystkich wydarzeniach, jakie mają miejsce na pajączynie i może szybko zareagować. Młode osobniki Zygiella budują sieci pełne, bez wolnego sektora. Gdy na skutek usytuowania pajęczej kryjówki dorosłego osobnika, nić sygnalizacyjna pajęczyny biegnie pod kątem 40° od płaszczyzny poziomej, to wówczas sieć taka jest również kompletna – brak pustego sektora. Umiejscowienie czatowni poza siecią jest bardzo bezpieczne dla pająka, gdyż nie jest on w polu widzenia ewentualnego drapieżnika, jednak minusem jest to, że nim pająk dobiegnie do zdobyczy to może ona zdążyć się wyswobodzić. Dlatego część pająków, by zyskać na czasie, a przez to zwiększyć sukces łowiecki czatuje w centrum pajęczyny (fot. 3 i 4).

Aby stać się niewidocznym na tle pustej sieci pająki budują na niej struktury maskujące zwane stabilimentami. Istnieją stabilimenta tworzące koło wokół centrum sieci. Są także takie, które rozchodzą się promieniście z jej środka. Przykładowo, tygrzyk paskowany (Argiope bruennichi) zakłada jedwabne białe pasma pomiędzy promieniami, układające się pionowo w charakterystyczny zygzakowaty deseń.

Istnieje też pogląd, że takie stabilimentum jest pasmem dodatkowo wzmacniającym pajęczynę. Pająki z rodzaju Cyclosa konstruują je pionowo nad i pod centrum sieci (rys. 3).

Dodają do nich resztki pokarmu, oraz swoje wylinki, przez co same doskonale wkomponowują się w jego brązowe pasmo. Rodzaj Argiope natomiast tworzy w pajęczynie jaskrawe, łatwo zauważalne stabilimenta, które prawdopodobnie pełnią funkcje ostrzegawcze dla przelatujących dużych zwierząt, które mogły by nie zauważyć sieci i przypadkowo ją zniszczyć.
Ułożenie sieci kolistej w terenie jest również cechą charakterystyczną. Sieć Uloborus jest konstruowana w płaszczyźnie poziomej (rys. 4).

Pająki z rodziny Tetragnathidae (kwadratnikowate / rozpiętki) w swej ukończonej sieci usuwają środkowy węzeł, w którym zbiegają się promienie. Inną cechą sieci która może sugerować kto jest jej właścicielem jest jej asymetria. Nephila buduje sieć obszerniejszą w jej dolnej części. Dodatkowo pająk ten nie usuwa spirali pomocniczej, która jest zwykle usuwana po zakończeniu budowy pajęczyny. Niektóre pająki wykorzystują elementy otoczenia jako kryjówki-czatownie i wbudowują je do sieci jako jej integralną część. Na przykład malezyjski Acusilas gentingensis włącza do struktury sieci liść, w którego górnej części tworzy szparę (rys.5).

Oprócz przedstawionych powyżej sieci kolistych płaskich można spotkać również sieci trójwymiarowe. Uloborus bispiralis buduje pajęczyny koliste, do których dobudowuje stożkową strukturę (rys.6).

 

Theridisoma natomiast do środka sieci kolistej (pępka) przyczepia nić zakotwiczoną do elementu otoczenia. Skracając ją powoduje odkształcenie się (napięcie) całej pajęczyny. Pająk tylnymi odnóżami trzyma sieć, a przednimi nić, którą puszcza, gdy jakiś owad wpada w nią, powodując powrót całej pułapki do płaszczyzny. W ten sposób dodatkowo plącze ofiarę zwiększając swoją skuteczność polowania. Taki sam mechanizm działania pułapki, ale nieco inną jej budowę stosują Hyptiotes (rys. 7).

Bardzo ciekawą sieć kolistą, dochodzącą nawet do 1 m średnicy, buduje australisjki pająk Cyrtophora hirta (rodzina Araneidae – krzyżakowate) (rys. 8).

Sieć nie posiada nici lepkich, dlatego gdy owad zaplątuje się w nitki znajdujące się nad główną płachtą sieci, to pająk trzęsie nimi czym „pomaga” owadowi spaść na sieć. Pająk ten wyjątkowo jak na rodzinę krzyżakowatych, przechowuje zdobycz w centrum sieci, nigdy w miejscu złowienia, co jest spotykane u innych krzyżakowatych. Inny typ modyfikacji sieci kolistej spotkać można u pająków Tyloria z Nowej Gwinei i Scoloderus cordatus (rodzina krzyżakowatych) z Florydy (rys.9).

 

Budują one asymetryczne sieci koliste bardzo wydłużone od dołu (pod centrum sieci) lub od góry – zależnie od gatunku. Sieć Tyloria ma długość 1m, a szerokość 15 cm. Centrum pajęczyny jest zlokalizowane w jej górnej części. Sieć Scoloderus cordatus jest obrócona w porównaniu do poprzedniej o 180° – promienie schodzą się w centrum, które jest w dolnej jej części. Budowa takiej pajęczyny zajmuje około 30 minut. Oba pająki zamieszkują przeciwległe krańce świata i niezależnie od siebie wypracowały ewolucyjnie bardzo podobne pułapki, o podobnym sposobie działania, ukierunkowane na ten sam typ zdobyczy – owady posiadające na powierzchni ciała łuski (głównie ćmy). Motyle pokryte łuskami zwykle uwalniają się ze zwykłych sieci zostawiając po sobie jedynie zrzucone łuski przyklejone do lepkich nici. Jednak kiedy ćma dostanie się na długą, pionową płachtę, to zsuwając się w dół przerywa kolejne nici i na pewnej wysokości ma już tak mało łusek, że jej ciało zaczyna się przyklejać do lepkiej pułapki. Aparat obronny motyla przestaje działać. Godzinę przed świtem pająk zjada całą sieć by odzyskać materiał potrzebny mu kolejnej nocy do budowy nowej sieci. Skrajnie oszczędną w materiał budulcowy sieć w porównaniu do poprzedniej buduje pająk również z rodziny krzyżakowatych Wixia ectypa (rys. 10).

Zajmuje mu to zaledwie 2 minuty. Sieć służy pająkowi właściwie tylko jako system alarmowy powiadamiający go o poruszających się po gałęzi owadach. Pająk unieruchamia owada „przywiązując” go do gałęzi.
Pasilobus sp. (krzyżakowate) buduje poziomą sieć, będącą trójkątnym wycinkiem pełnej sieci kolistej (rys. 33).

 

Są to trzy promienie, między którymi zwisają lepkie nici, bardzo słabo przymocowane do zewnętrznych promieni. Przelatujący owad zrywa to połączenie i zawisa. Wówczas pająk podbiega, podciąga nić ze zdobyczą i wstrzykuje jej jad. Inny krzyżakowaty pochodzący z Australii, Arcys nitidiceps po prostu wisi, trzymając się tylnymi odnóżami pojedynczej nici o długości 10-90 cm, a przednimi łowi przelatujące owady. Kilka gatunków z rodzaju Miagrammopes, należących do rodziny koliściakowatych (Uloboridae) zamieszkujących rejon zwrotnikowy Ameryki zredukowało pułapkę do dwóch nici. Na przytwierdzonej do elementów otoczenia poziomej nici wisi pająk i pilnuje zwisającej z niej drugiej nitki z substancją klejącą. Gdy przelatujący owad przyklei się do niej , to pająk ją poluzowuje powodując dodatkowe spłątanie ofiary po czym podciąga zdobycz do góry, tak jak u Pasilobus sp.

Pająki z rodzaju Mastophora przędą pojedynczą nić, którą obciążają z jednej strony kulką lepkiej substancji. Część z nich podczas nocnego polowania opuszcza pułapkę w momencie, gdy w pobliżu pojawia się owad. Inne gatunki natomiast poruszają tą kulką przez cały czas. Pułapka ta aktywnie zwabia samce ciem z rodziny Noctuidae, co wskazuje, że pająk umieszcza w kulce feromony podobne do tych wydzielanych przez samice tego motyla.

Australijskie krzyżakowaty Paraplectanoides crassipes jest osobliwy z dwóch powodów. Żyje bardzo długo jak na pająka, bo samice dożywają 9 lat i budują tuż nad ziemią wyjątkową sieć w postaci kopuły. Polują na skoczogonki (Collembola), a gdy dorosną na karaluchy. Ofiara wchodzi pod kopułę skonstruowaną z sieci, oraz liści i nie potrafi znaleźć spod niej drogi ucieczki. Drapieżnik poluje przyczajony pod sklepieniem pułapki.
Omatnikowate (Theridiidae) z rodzaju Wendilgarda na miejsce polowań upodobały sobie płynącą wodę (np. strumienie), nad którą przerzucają nić, ze zwisającymi do niej lepkimi nitkami. Dzięki napięciu powierzchniowemu utrzymują się one na powierzchni wody i są pułapką zastawioną na owady płynące z prądem wody (rys.12).

 

Osobniki z rodzaju Dinopsis „składają nić w mały kłębek” i trzymają go pomiędzy czterema przednimi odnóżami. Gdy w bezpośrednim pobliżu pojawi się owad, pająk prostuje nogi i rozpościera sieć nad głową. Owad mając zbyt mało czasu na reakcję wpada w pułapkę.
Podobną pułapkę stosuje pająk z Nowej Zelandii Argyrodes rhomophaea, z tym że jego ofiarami są inne pająki. Atakuje je w ich własnych sieciach, rozciągając pomiędzy swoimi odnóżami pojedynczą lepką nić, którą pęta ofiarę.
Diametralnie inną strategię polowania mają pająki konstruujące sieci płachtowate. Gatunki z rodziny lejkowcowatych (Agelenidae) tkają płachty z rurkowatym schronieniem w jednym końcu sieci – tam czatują na ofiarę (fot. 6).

Kształt sieci zależy od ukształtowania terenu. Najbardziej znane są sieci kątnika domowego większego (Tegenaria atrica). Jest to pająk synantropijny czyli zamieszkujący siedliska ludzkie, często spotykany w piwnicach- w kątach pomieszczeń. Lejkowcowate czatują w ukryciu i gdy poczują drgania poruszającej się po pajęczynie ofiary błyskawicznie ją atakują!
Osnównikowate (Linyphiidae) konstrułują sieć płachtowatą bez schronienia i poruszają się po jej spodniej powierzchni (rys. 13).

 

Są to jedne z najdrobniejszych pajaków – pająki babiego lata i w porównaniu do poprzedniej rodziny nie zamieszkują siedzib ludzkich.
Pająki z rodziny omatnikowatych (Theridiidae) tkają również sieć o strukturze płachty, ale bardzo luźnej posiadającej w części lepkie nici. Niektóre z gatunki budują specjalne schronienia. Pająki te
Gryziel tapetnik (Atypus piceus) wraz z dwoma innymi spokrewnionymi z nim gatunkami należy do rodziny gryzielowatych (Atypidae). To jedyni w środkowej Europie przedstawiciele podrzędu ptaszników (Mygalomorpha). Budują one bardzo osobliwą sieć (rys. 14).

 

Gryziel tapetnik wykopuje głębokie nory (do 0,5 m), które wyściela oprzędem tworzącym na powierzchni ziemi rękaw (rurę). Biegnie on po powierzchni i jest od zewnątrz zamaskowany ściółką. Pająk żyje we wnętrzu rękawa i atakuje zwierzęta które nieświadomie wejdą na jego nadziemną konstrukcję. Atakuje ofiarę przez ścianki tunelu długimi szczękoczułkami, rozrywa go, przez dziurę wciąga zdobycz po czym natychmiast naprawia uszkodzenie.

Ten powyższy krótki przegląd pajęczyn łownych i strategii używanych przez ich właścicieli, nie wyczerpuje tematu i jest tylko próbą przedstawienia różnorodności zachowań łowieckich spotykanych u pająków sieciowych.

Opracowanie i źródła informacji

Radosław Dziamałek

Literatura
Attenborough D. 1993 „Na ścieżkach życia”
Foelix R.F. 1996. Biology of spiders. Oxford Univ. Press. s.330.
Bellmann H. 1998. Pająki. Warszawa Multico, s.98.
Zschokke S. 1999. Research note nomenclature of orb-web.
The Journal of Arachnology. 27:542-546

Liczba wyświetleń: 14398