Pogona henrylawsoni – agama brodata karłowata*

Nazewnictwo

Nazwa polska: * Agama brodata karłowata (nazwa potoczna, błędna, bezpośrednie tłumaczenie z języków obcych, jednak w polskim nazewnictwie używa sie nazw dwuczłonowych)
Nazwa angielska: Black-soil Bearded Dragon, Dumpy Dragon, Dwarf Bearded Dragon, Lawson’s Dragon, Rankin’s Dragon
Nazwa niemiecka: Die Zwerg-Bartagame, Lawsons Bartagame
Nazwa czeska: Agama trpasličí

I. Podstawowe informacje

I.1. Charakterystyka rodzaju Pogona

Wśród podrzędu jaszczurek (Lacertilia, dawniej Sauria), Pogona henrylawsoni (Wells, Wellington, 1985) zaliczana jest do rodziny agamowatych (agamidae) , która obejmuje 373 gatunki w 56 rodzajach (Freynik 2007). Agamy nazywane są legwanami starego świata, występują w Europie, Afryce, Australii oraz wyspach Pacyfiku. Są bardzo trudne do rozróżnienia w stosunku do legwanów, gdyż możliwe jest to dzięki tylnemu uzębieniu.

W przeciwieństwie do legwanów, których uzębienie znajduje się pojedynczo w szczęce (są homodontyczne), tylne zęby agam są mocno zwarte ze szczęką (są akrodontyczne). W przypadku utraty odrastają u agam tylko te przednie.

W 1830 roku gatunki z ówczesnego rodzaju Pogona zaliczano do rodzaju Amphibolurus, który obejmował wszystkie australijskie agamy bez względu na morfologiczne cechy. Nawet te z długimi, chudymi, podobnymi do „pejcza” ogonami. Dopiero w 1976 roku Badham, uwzględniając cechy morfologiczne tych zwierząt, zaliczyła je do grupy Amphibolurus–barbatus (Badham 1976).

W 1982 roku wyodrębniono i przypisano australijskie agamy do nowego, własnego rodzaju Pogona, chociaż do dziś rewiduje się te gatunki na tle taksonomicznym. Forma wyspiarska Pogona minima jest częściowo zaliczana do podgatunku Pogona minor, lub częściowo jako odrębny gatunek. To samo dotyczy Pogona mitchelli, do której również przypisywane są różne opinie na temat gatunku lub podgatunku. Według rozprzestrzenionych teorii wyróżnia się siedem gatunków w tym rodzaju: Pogona barbata, Pogona henrylawsoni, Pogona microlepidota, Pogona minor, Pogona mitchelli, Pogona nullarbor oraz Pogona vitticeps (Freynik 2007), chociaż Raymond Hoser (1997) wyodrębnia osiem gatunków tych jaszczurek, uwzględniając wyżej wymieniony gatunek Pogona minima.

I.2. Taksonomiczna historia gatunku Pogona henrylawsoni

Opracowania w stosunku do taksonomii gatunków rodzaju Pogona zamieszkujących Australię zostały opublikowane przez Badham (1976), Storr’a (1982) oraz Wells’a i Wellington’a (1985). Niemniej jednak prawdopodobne jest, iż mogą nastąpić kolejne zmiany w nomenklaturze w przyszłości, ponieważ samo określenie Pogona jest stosunkowo młode. Przed 1982 rokiem, kiedy nazwa ta została przypisana przez Storr’a z Zachodniego Muzeum w Australii (Western Australian Museum), gatunki należące do tego rodzaju były klasyfikowane do rodzaju Amphibolurus (Hoser 1997).

Nawet teraz, różne formy są uznawane przez niektórych jako podgatunki, a inni traktują je jako gatunki pełne. Liczba kluczy, które zostały opracowane szczegółowo uwzględniając cechy diagnostyczne tych jaszczurek, umożliwiające odróżnienie ich od siebie nie działają w 100%, przykładem może być klucz podany przez Cogger’a (1992).

W związku z kontrowersjami na tle taksonomicznym u wybranego przez autora przedstawiciela rodzaju Pogona, czyli Pogona henrylawsoni postanowiono przybliżyć drogę, jaką musiał przejść, by ostatecznie przypisać go do odrębnego gatunku pod tą właśnie nazwą.

Chociaż Pogona henrylawsoni po raz pierwszy oficjalnie została opisana w roku 1985 przez Wells’a i Wellington’a (1995), to dla herpetologów w Australii i innych krajów gatunek ten znany był już od wielu lat. 5 stycznia 1987 roku Grant Husband i John Sauer, jako pierwsi umieścili holotypowy okaz w Australijskim Muzeum w Sydney, pod numerem identyfikacyjnym 16814, po uprzednim schwytaniu jej w Queensland, 118 km na zachód od Richmond, jednocześnie opisując go nienaukowo. Przed formalnym opisaniem tego gatunku Wells zasugerował nazwę Pogona rankini, co przyniosło skutek podczas exportu jaszczurek do Ameryki, pod tą właśnie nazwą, nawet gdy nie była ona uznawana za oficjalną (Klarsfeld 2005). Natomiast wraz z pierwszym exportem do Europy w 1982 roku przypisywana jej była nazwa Amphibolurus Rankini (Freynik 2007). Kluczowym momentem było opublikowanie pracy przez Wells’a i Wellington’a, w której autorzy nadali tej jaszczurce nazwę Rankinia gen. Nov, czyli genus novum (Wells, Wellington 1983). Ostatecznie w 1985 roku w/w dokonali formalnego i naukowego opisu tego gatunku klasyfikując go jako Pogona henrylawsoni. Jednakże ich dzieło o klasyfikacji płazów i gadów Australii (Wells, Wellington 1985) spotkało się w świecie herpetologicznym z dużym oporem. Konkurujący herpetolodzy zwrócili się do Międzynarodowej Komisji Nomenklatury Zoologicznej (ICZN) o wyłączenie wszystkich nowych nazw przyjętych w dokumentach przez Wells’a i Wellington’a, ze względu na zbytnią zwięzłość w opisywaniu gatunków. Jednak ICZN stwierdził, że nazwy zostały przypisane do gatunków wcześniej nienazwanych zgodnie z przyjętymi zasadami, a zatem pozostają w mocy. Później, Panowie Wells i Wellington słusznie odpowiedzieli na zarzuty krytyków, stwierdzając, że ich opisy były znacznie szersze niż te innych wybitnych herpetologów, w tym Storr’a. Warto nadmienić, że wiele sporów obracało się wokół konfliktów osobowościowych, gdyż Richard Wells doświadczył wielu kłótni z kilkoma naukowcami, w tym z kilkoma z Australijskiego Muzeum w Sydney, gdzie pracował wiele lat. Kolejnym krokiem do taksonomicznego „zamieszania” było zaproponowanie przez Wells’a nazwy Pogona greeri, na cześć Allen’a Greer. Ostatecznie jednak, po wspólnych rozmowach, z pomysłu zrezygnowali.

W 1994 roku, Whitten opublikował artykuł, w którym wytykał błędy w pracy Wells’a i Wellington’a oraz stwierdził, że opisali oni młodociane osobniki Pogona vitticeps, a nie nowe gatunki. Powołał się na dowody z 1990 roku, publikacje (których był również współautorem) zakładające, że holotypowy okaz zaginął z Australijskiego Muzeum, jednocześnie wykorzystując domniemaną stratę holotypu, zakwestionował nazwę Pogona henrylawsoni i przy pomocy egzemplarza znalezionego w okolicach Croydom oznaczył ten gatunek przydomkiem brevis, czyli krótki (Freynik 2007). Odpowiedź padła ze strony Glen’a Shea’a, który w 1995 roku opublikował notkę obalającą twierdzenie Whitten’a o utracie holotypu i rzekomego opisania młodych osobników Pogona vitticeps powołując się na znaczące dowody w rozmiarach tych gatunków. Późniejszym krokiem było opublikowanie również zdjęcia tego właśnie zwierzęcia w Australijskim Muzeum. Ponadto, jako że nazwa Pogona henrylawsoni była powszechnie używana przez wielu herpetologów w tym Greer’a, nazwa proponowana przez Whitten’a nie stanowiła żadnej wartości, a jedynie młodszy synonim (Hoser 1997) .

Do dziś powszechnie używana nazwa Pogona henrylawsoni wzbudza kontrowersje i w konsekwencji w niektórych publikacjach oraz w sprzedaży używane są ponadto nazwy Pogona rankini oraz Pogona brevis. Wykorzystywane jest również wiele innych przypisywanych do tego gatunku, w tym Black-soil Bearded Dragon, Dwarf Bearded Dragon, oraz Lawson’s Dragon (Klarsfeld 2005).

I.3. Zakres występowania oraz siedlisko

Pogona henrylawsoni razem z innymi przedstawicielami rodzaju Pogona występują na terenach niemal całej Australii, z wyjątkiem Tasmanii. Gatunek ten zamieszkuje centralną i północno-zachodnią część stanu Queensland, która przypada mniej więcej na szerokość geograficzną Zwrotnika Koziorożca. Jak również w blisko położonych terenach Northern Territory. Wg Freynik’a (2007) rejon występowania w Queensland rozciąga się od Croydon na północy do Augathella na południe i od jeziora Buchanan na wschodzie do stanu Northern Territory na zachodzie. Ehmann (1992) szacuje, że zakres występowania tego gatunku w Queensland wynosi 200 tysięcy kilometrów, jednocześnie podkreśla bardzo niską gęstość populacji.

Mapa. 1. Zakres występowania Pogona henrylawsoni, Reptile Database

Jaszczurki te zasiedlają tzw. Czarnoziemy, które po dłuższych upałach wysuszają się tworząc liczne pęknięcia i rysy. Krajobraz ten charakteryzuje się występowaniem krzewów i traw, takich jak Astrebla spp. I Triodia spp. Z powodu wysokiej żyzności oraz zawartości wody czarnoziemy używane są pod uprawy zbóż, przyczyniając się jednocześnie do wypierania osobników Pogona henrylawsoni z tych terenów. Mimo to, ich egzystencja nie wydaje się być zagrożona.

Do naturalnych wrogów w łańcuchu pokarmowym agam możemy uznać ptaki (m.in. Drop Australijski Ardeotis australis), koty, psy, lisy, torbacze, większe jaszczurki oraz węże (Pseudechis colletti) (Dieckmann 2007). W razie niebezpieczeństwa osobniki tego gatunku przywierają do podłoża, zlewając się z nim optycznie, lub ratują się ucieczką w szczeliny w ziemi. Pogona henrylawsoni jest praktycznie wyłącznie widziana na płaskich kamieniach lub gałęziach, lecz wg Dieckmann’a (2007) można je również odnaleźć na wysoko położonych miejscach i wzniesieniach, takich jak słupki ogrodzeniowe.

Na obszarze Queensland podczas pory letniej odczuwalna jest bardzo wysoka temperatura sięgająca nawet 45°C.

Mimo to wilgotność powietrza jest wyższa niż w porach zimowych, również opady występują praktycznie wyłącznie w miesiącach letnich. Na okres od stycznia do kwietnia przypada 400 do 800 mm opadów na rok.

Podczas złej pogody lub przy zbyt wysokich temperaturach, jaszczurki te pozostają w swych kryjówkach, gdzie znajdują się ich mikrosiedliska, cechujące się wilgotniejszym i znacznie chłodniejszym klimatem. Chociaż agamy są zwierzętami dziennymi to podczas gorących dni ich aktywność może zostać przełożona na noc (Freynik 2007).

Rozdział II. Biologia gatunku Pogona henrylawsoni

II. 1.Ogólna morfologia

Pogona henrylawsoni jest najmniejszym przedstawicielem rodzaju Pogona. Ten krótkoogonowy gatunek charakteryzuje się następującymi wymiarami (Wells, Wellington 1985):

a) długość pysk – kloaka 130,0 mm;

b) kloaka – koniuszek ogona 117,0 mm;

c) pacha – pachwina 71,0 mm;

d) długość głowy (od czubka, łuski rostral do przedniej krawędzi tympanonu) 27,4 mm;

e) szerokość głowy (od tympanonu do tympanonu) 25,8 mm;

f) odległość pomiędzy oczami 16,8 mm; odległość pomiędzy nozdrzami 10,9 mm;

g) rostral do środkowej łuski z poprzecznym rzędem kolców (długość głowy) 29,2 mm.

Osobniki męskie są zazwyczaj mniejsze i drobniejsze od żeńskich.

Szkielet gadów jest prawie całkowicie kostny. Kręgosłup podzielony jest na odcinki: szyjny, tułowiowy, lędźwiowy, krzyżowy i ogonowy; najwięcej kręgów ma odcinek szyjny. Po raz pierwszy w tej grupie zwierząt spotykamy konstrukcję dwóch pierwszych kręgów. Pierwszy dźwigacz nie ma trzonu i ma pojedynczą powierzchnię stawową, drugi zaś obrotnik ma zębowaty wyrostek, na którym obraca się dźwigacz ( i razem z nim głowa). Czaszka łączy się pojedynczym kłykciem potylicznym, dzięki czemu może być poruszana we wszystkich kierunkach. Czaszka tych jaszczurek jest ruchoma, przez występowanie w nich dużej ilości stawów. Obie połowy szczęki dolnej (żuchwy) są połączone z przodu w linii środkowej, a wzdłuż krawędzi szczęk mieszczą się zęby (Lanka, Vit 1993). W przeciwieństwie do kształtu głowy gatunku Pogona vitticeps, Pogona henrylawsoni posiadają głowy kształtem zbliżone do owalnych (z perspektywy ptaka), a na środku znajduje się przekształcona łuska, tzw. Tarczka międzyciemieniowa. Wewnętrzne, uwstecznione „trzecie oko” jest schowane i pomaga w odbieraniu bodźców wizyjnych oraz ewentualnie przy postrzeganiu ruchów.

Chociaż jaszczurki posiadają lepiej od płazów rozwinięty słuch, to w przypadku P. henrylawsoni odgrywa on rolę drugorzędną, przy czym niskie frekwencje tonu są odbierane lepiej. Bębenek uszny (tympanon) jest wyjątkowo dobrze widoczny poprzez owalne otwory uszne, które znajdują się powyżej i po obu stronach kącików pyska, otoczone małymi kolcami.

Gatunek ten jest zwierzęciem o aktywności dziennej, posiadający dobrze rozwinięty zmysł wzroku. Z tego względu potrafi on także rozróżniać kolory: czarny, szary, biały, żółty, czerwony i zielony (Freynik 2007). Oczy tych zwierząt są zaopatrzone w ruchome powieki (Lanka, Vit 1993), a tęczówka przybiera kolor pomarańczowy (Dieckmann 2007). Dzięki zdolności do zmieniania kształtu soczewki zwierzęta te zyskały zdolność do akomodacji oka.

Rozwidlony język zwierzęcia wysuwa się, zbiera „próbki” pobliskich zapachów, po wciągnięciu zaś przesuwa się przez zagłębienie w podniebieniu mieszczące receptory węchowe. Organ ten znany jest jako narząd Jacobsona i odgrywa ważną rolę w poszukiwaniu pożywienia (Lanka, Vit 1993). Język oraz śluzówka jamy gębowej przybiera jasnopomarańczową barwę, podczas gdy inni przedstawiciele tego rodzaju mają zabarwienie różowe (Dieckmann 2007).

Wiadome jest, że gady jako pierwsze zwierzęta wykształciły międzyżebrowe mięśnie oddechowe, nerkę prawdziwą oraz 12 nerwów czaszkowych. Układ krwionośny charakteryzuje się sercem podzielonym na część komorową (tętniczą) i przedsionkową (żylną). Przedsionki są całkowicie oddzielone, a krew w komorach miesza się ze sobą częściowo. U tych gadów, występuje metynefrydialna nerka oraz układy: moczowy, rozrodczy i pokarmowy, mające wspólne ujście- kloakę, inaczej stek (Lanka, Vit 1993).

Charakterystyczna „broda” jest niezauważalna, bądź lekko zauważalna u tego gatunku. Inne, takie jak Pogona vitticeps lub Pogona barbata bardziej uwydatniają tę cechę, jak również ciemne zabarwienie regionu gardłowego przy zdenerwowaniu (Freynik 2007). Korpus spłaszczony jest grzbietobrzusznie. Po bokach ciała znajdują się rzędy kolców, a na grzbiecie małe i duże, ziarniste łuski. Rogowe łuski nie chronią wprawdzie ciała jaszczurek tak doskonale jak pancerz żółwi, ale zapobiegają utracie wody przez skórę (Diesener, Reichholf 1997). Grzbietowa strona ciała przybiera zazwyczaj barwy pomarańczowo- brązowe, przy czym zasadniczo brzuszna strona głowy i ciała są jaśniejsze, zazwyczaj brudnoszare lub biało-szare. Na grzbiecie znajduje się 5 par białych plam, leżących pomiędzy barkiem, a miednicą wzdłuż kręgosłupa. Każda para połączona jest ze sobą wąskim przewężeniem, przypominając w konsekwencji zarys „hantli”.

Zauważono również, że ruchomość żeber przejawiająca się u tych jaszczurek pozwala na maksymalne spłaszczenie ciała, przez co większa jego powierzchnia może być wystawiana na światło słoneczne lub może się stykać z nagrzanymi miejscami (Lanka, Vit 1993).

Ogon jest ciemniejszy od reszty ciała i oznaczony u swojej nasady pomarańczowo-brązowymi plamami, które jednak nie są tak dobrze widoczne jak te na grzbiecie. Pozostałe 2/3 ogona ukazuje wąskie falopodobne pasma o kolorze kremowym, pomiędzy którymi znajdują się czarne przestrzenie. Kraniec ogona ma zazwyczaj taki sam kolor jak głowa i cechują go niewyraźne, jasne plamy. Najkrótszy w stosunku do innych przedstawicieli tego rodzaju ogon jest niezdolny do regeneracji (autotomii). Podczas jego utraty spowodowanej siłami zewnętrznymi rana leczy się dość szybko i w miejsce ogona przyrasta chrząstka (Dieckmann 2007).

II. 2. Żywienie

Osobniki gatunku Pogona henrylawsoni są wszystkożerne, lecz głównie żywią się bezkręgowcami, a także małymi gryzoniami, młodymi ptakami, gadami, również tego samego gatunku. Do roślinnej diety zalicza się liście, zioła i trawy, które jednak nie stanowią jej podstawy, a są jedynie uzupełnieniem. Pogona henrylawsoni jest zwierzęciem zdobywającym pokarm przez aktywne polowanie, wykorzystując długie wypatrywanie zdobyczy i atak z bliskiej odległości. Jako gady polegające wyłącznie na zmyśle wzroku reagują one głównie na ruchy, m.in. wijącego się robaka. Nieruchoma zdobycz nie jest przez te jaszczurki zazwyczaj zauważalna, bądź zainteresowanie nią jeśli jest, szybko zanika. Do gamy pożywienia tych jaszczurek w niewoli należą: świerszcze domowe (Acheta domestica), mącznik młynarek (Tenebrio molitor), drewnojady (Zoophobas morio), rzadziej mole woskowe (Galleria mellonella), jedwabniki (Bombyx mori) oraz kilka gatunków karaczanów (URL1). Pogona henrylawsoni zamieszkuje tereny suche, ubogie w opady, pobiera wtedy wodę głównie poprzez pożywienie, lub z porannej rosy. Minimalizują utratę wody oraz wspomagają termoregulację poprzez przesiadywanie w niekorzystnych warunkach w swoich mikroklimatycznych jaskiniach o wilgotnym powietrzu. Kał i uryna zostają wydalane w formie bardzo skondensowanej, aby zapobiec nadmiernej utracie wody (Freynik 2007).

II. 3. Termoregulacja

Aby zmiennocieplne gady osiągnęły optymalną temperaturę ciała wahającą się od 28-40^oC (Greer 1989) oprócz temperatury środowiska zostają użyte w głównej mierze bezpośrednio promienie słoneczne. Zatrzymujące ciepło kamienie zaopatrują gady w nie również w godzinach wieczornych. Wyżej wymieniony przedział temperatur jest niezbędny do utrzymania metabolizmu, głównie trawienia, aktywności ruchowej oraz interakcji z innymi zwierzętami. Puls, jak również przepływ krwi zostają podwyższone po ogrzaniu. Prędkość z jaką te gady osiągają optymalną ciepłotę jest zdecydowanie większa, niż ta z jaką się ochładzają.

Podczas świtu jaszczurki zaczynają poszukiwać jasnych i ciepłych miejsc, a ich początkowe ubarwienie przybiera ciemnobrązowe barwy, bez widocznego kontrastu, co umożliwia lepszy pobór ciepła. Ruchy ich są powolne, czasami chwiejne.

W sytuacjach, gdy zwierzę chce zwiększyć powierzchnię pobierającą ciepło spłaszcza tułów, poprzez rozstawienie żeber. Wraz z narastającą temperaturą w ich ciele, agamy stają się jaśniejsze i aktywniejsze.

Optymalna ciepłota kontrolowana jest poprzez aktywne ogrzewanie i ochładzanie. Jeśli temperatura otoczenia na trwałe przekroczy optymalną, następuje zgon zwierzęcia. Dzieje się tak jeśli zwierzę osiągnie i utrzyma przez dłuższy czas 44-45^oC. Aby wytrzymać zbyt wysoką temperaturę gatunek ten staje tylko na końcówkach palców i podnosi ogon w taki sposób, by mieć jak najmniejszy kontakt z rozgrzanym podłożem. Do termoregulacji zalicza się również szerokie otwieranie pyska, służące ochładzaniu organizmu. Ponadto, dyszenie ze zwiększoną częstotliwością oddychania, a tym samym wyparowywaniem płynów ze śluzówki jamy gębowej oraz utracie nadmiaru ciepła przez mocno ukrwione nozdrza. Chłód parowania oraz połączony z tym ruch powietrza powodują ochładzanie się krwi przednich dróg oddechowych. Podobne zachowania można zauważyć u zwierząt, które bez problemu radzą sobie z upałem. Mocno ukrwiona śluzówka służy również prawdopodobnie jako dystrybutor ciepła w ciele i pomaga zatem osiągnąć lub utrzymać optymalną temperaturę ciała (Freynik 2007).

II. 4. Behawior godowy

W stosunku do Pogona henrylawsoni szczególnie dobrze widoczne są różne typy zachowań podczas sezonu godowego. Osobniki męskie wykazują silne powiązania terytorialne oraz dominację poprzez energiczne kiwanie głową w górę i dół. Zachowania godowe objawiają się również poprzez wyprostowywanie i zginanie przednich kończyn, przypominające tzw. „pompki”. Osobniki męskie stojące niżej w hierarchii, oraz osobniki żeńskie mogą reagować na te sygnały w różnoraki sposób. Gestem pokory mającym na celu uspokojenie i zadowolenie drugiego osobnika, służącym niejednokrotnie poddaniu się jest powolny, kulisty ruch przednią łapką z tyłu na przód, wzdłuż ciała (łapka może zostać czasami zmieniona podczas tej czynności). Innym gestem uspokajającym jest zwolnione poruszanie głową do góry i na dół, któremu towarzyszą również powolne „pompki”.

Przy spotkaniu dwóch osobników męskich dochodzi zazwyczaj do sporu, ujawniającego się początkowo spłaszczaniu ciała i ukazywaniu go rywalowi. W tym czasie zwierzęta okrążają się, częściowo bijąc ogonami o ziemię i mając przy tym otwarte pyski. Następnie dochodzi do konkretnej walki, jaszczurki gryzą się w ogony oraz okolice ramion do momentu, gdy jeden z osobników ucieknie, bądź podda się. Często jeden z osobników tego gatunku stara się wskoczyć rywalowi na plecy. Po skończonej walce osobnik przegrany w geście poddania przywiera płasko do ziemi, lub próbuje się uwolnić i uciec. Niektórzy hodowcy utrzymują, że podczas reakcji obronnej wydawany jest przez zwierzę głos, na swój sposób przypominający syk. W odniesieniu do osobników tego gatunku, do dodatkowej oznaki zastraszenia należy rozstawianie okolicy gardła za pomocą znajdującej się w pysku kości gnykowej (Freynik 2007).

II. 5. Dymorfizm płciowy

Pogona henrylawsoni nie wykazują zbyt dobrze rozbudowanego dymorfizmu płciowego. Z tego względu nie jest zbyt łatwo rozpoznać płeć tych zwierząt. Najbardziej pomocne są oględziny rejonów kloaki. Na wewnętrznej części ud znajdują się pory (gruczoły) udowe, za pomocą których gady znaczą zapachem wzniesienia znajdujące się na zajmowanych przez nie terytoriach oraz ścieżki, którymi chadzają (Lanka, Vit 1993).

Najlepszym sposobem rozpoznania płci u tych gadów jest porównanie wielu dojrzałych płciowo osobników w tym samym wieku. Należy to zrobić poprzez ostrożne podniesienie ogona w kierunku głowy gada i rozpoznanie charakterystycznych narządów rozrodczych. Osobniki męskie cechują się występowaniem dwóch wypukłości, rozmieszczonych po obu stronach nasady ogona, zwanych hemipenisem. Osobniki żeńskie nie posiadają zaś przegród (kieszeni) hemipenisowych, lecz uwypuklenie znajdujące się w poprzek nasady ogona (Freynik 2007).

Przy osobnikach młodych moliwe jest z reguły rozpoznanie płci poprzez anatomiczne cechy, jak również zachowanie. Jest to faktem nawet jeśli niektórzy hodowcy przesadnie twierdzą, że jest to możliwe już przy kilkudniowych osobnikach. Dymorfizm płciowy z reguły dobrze uwidoczniony jest dopiero po skończeniu 1 roku życia, kiedy to gady te osiągają dojrzałość płciową (Freynik 2007). Również przydatne jest obserwowanie osobników męskich dla upewnienia podczas pory godowej. Przejawiają one w tym czasie pobudzenie oraz śledzą samicę. Utrudnienie występuje w przypadku obserwacji większej grupy tych zwierząt. Oprócz tego osobniki męskie mają węższe ciała od krępych samic, które są zazwyczaj większe (Dieckmann 2007).

II. 6. Rozmnażanie

Osobniki gatunku Pogona henrylawsoni stają się dojrzałe płciowo po roku życia. Często linienie wiosenne poprzedza kopulacja. Już po kilku tygodniach po sezonie zimowym można zaobserwować pierwsze próby parowania, poprzedzone typowymi dla agam zachowaniami godowymi. Samce próbują zaimponować samicy poprzez rozdymanie „brody”, kiwanie głową oraz pompko podobnymi ruchami, które w zależności od pobudzenia są szybkie lub powolne.

Następnym krokiem jest zbliżanie się samca w stronę samicy i lekkie podgryzanie jej w szyję. Ugryzienia następują najczęściej po stronie szyi, którą samica odwrócona jest do ciała samca. Czynność ta zapobiega ześlizgiwaniu się. Dodatkowo samiec trzyma się karku samicy przednimi łapkami. W końcu kładzie tylną łapkę nad miednicą samicy i tak wykręca swoje ciało, że kloaki obu zwierząt znajdują się nad sobą i wprowadza swojego hemipenisa.

Jeśli samica nie jest gotowa na kopulację, garbi się i przywiera kloaką do ziemi. Gdy to nie skutkuje, przekręca tułów lekko na jedną ze stron, przy czym jest odwrócona grzbietem do samca i grozi mu otwartym pyskiem. Jednak gdy samiec jest na tyle uporczywy i nie poddaje się samica stara się go ugryźć lub też ucieka. Można również zauważyć, że niegotowa na kopulację samica ciągnie za sobą samca, który zdążył już wgryźć się w szyję. Przez takie zachowanie dochodzi często do skaleczenia, lecz mimo to leczą się one dosyć szybko i dobrze. Po kilku dniach potrzeba rozmnażania u samców zanika (Dieckmann 2007).

Nie każde zbliżenie prowadzi do zapłodnienia. Często dopiero po wielokrotnie odbytym stosunku dochodzi do ciąży. Z drugiej strony już pierwsze zbliżenie może wystarczyć do wielokrotnego składania jaj, ponieważ samice są w stanie przechowywać spermę samca przez dłuższy czas. Samica składa jaja średnio 3-4 razy w ciągu sezonu,

w skrajnych przypadkach do 5. Ciąża nie jest zależna od temperatury, jak i pożywienia oraz trwa maksymalnie 6 tygodni. Przerwa między lęgami trwa zazwyczaj od 4 do 6 tygodni. Ciężarne samice jedzą więcej i większą część dnia wylegują się w słońcu. Pod koniec ciąży można zauważyć, że samica przybiera na masie i w obwodzie, a jaja stają się widoczne przez wypukłości po bokach ciała samicy. Parę dni przed złożeniem jaj samica często przestaje się posilać (Dieckmann 2007).

Większość samic jaszczurek składa jaja do wygrzebanych przez siebie dołków lub jam, zasypywanych następnie ziemią. Inkubację jaj umożliwia ogrzewanie ziemi przez słońce (Diesener, Reichholf 1997). To samo dotyczy jaszczurek Pogona henrylawsoni, które składają jaja do wilgotnej ziemi na głębokość 10-15 cm, mającej 25-30^oC. Często wybierają miejsca w okolicach korzeni roślin. Krótko przed składaniem jaj samice poszukują odpowiedniego miejsca, kopiąc przy tym próbne miejsca pod lęg. Jeśli znajdą, zostaje ono wykorzystane przy późniejszym składaniu. Po udanym lęgu samica zakopuje jaja używając przednich i tylnych kończyn oraz głowy, a ostatnie równanie ziemi zostaje zrównane za pomocą ogona. Samica wraca do tego miejsca kilka razy w ciągu dnia w celu dokonania kilku poprawek, przez to jest aktywna do późnych godzin nocnych (Dieckmann 2007).

Jaja gadów chronione są przed wysychaniem i uszkodzeniem przez specjalne błony płodowe- owodnię, omocznię, kosmówkę, a także skorupkę częściowo przepuszczalną dla wody i gazów. Zarodek unosi się w płynie owodniowym, co gwarantuje mu ochronę przed uszkodzeniami, wstrząsami i uderzeniami o ścianę skorupki. Przed zamknięciem się worka owodniowego z tylnej części jelita wyrasta omocznia. Zewnętrzna warstwa z kolei worka owodniowego dalej rośnie i ostatecznie wytwarza podwójny fałd – kosmówkę, obejmującą całą owodnię, woreczek żółtkowy i omocznię. Omocznia i kosmówka ponadto umożliwiają zarodkowi lepsze odżywianie, oddychanie i wydalanie (Lanka, Vit 1993). Ponadto zapłodnione jaja są białego koloru i w dotyku podobne do skóry oraz mocno elastyczne. Przy dobrym oświetleniu tarczka zarodkowa może zostać zauważona, dzięki jej dobremu kolorytowi. Niezapłodnione jaja są mniejsze i żółtawe oraz nie mają tarczki zarodkowej, wykazują jednak wiele wcięć oraz łagodną konsystencję (są miękkie).

Młode osobniki przy średniej temperaturze 28^oC wykluwają się zazwyczaj po 52-55 dniach. Chociaż nie można dokładnie określić, że temperatura lęgu wpływa na kształtowanie się płci to wiadomo jednak, że w przypadku wielu agam wysokie temperatury sprzyjają kształtowaniu się samczej płci. Młode po wykluciu osiągają średnio 72 mm, przy czym tylko 35 mm mierzą od czubka głowy po nasadę ogona. Waga wynosi z kolei 2 gramy. Pierwszym sygnałem do wyklucia jest tzw. Pocenie się jajek. Polega to na zbieraniu się wydzieliny na skorupce. Krótko po tym dochodzi do pierwszych pęknięć. Za pomocą zęba jajowego młode nacinają skorupkę. Ząb jajowy wypada krótko po wylęgu. Za pomocą głowy nacięcia zostają powiększane do momentu, aż jaszczurka przeciśnie głowę. Gady pozostają w tej pozycji, tj. z głową wyciągniętą ze skorupki parę godzin, aż do momentu gdy resztki żółtka zostaną wchłonięte, a oddychanie embrionalne zostanie zastąpione przez pracę płuc. Gdy nastąpi czas opuszczenia jajka, młode szybkimi i szarpanymi ruchami wydostają resztę ciała. Bywa czasami tak, że wiele jaszczurek wykluwa się z jaj w tym samym czasie, ale również może się stać, że wylęg trwa parę dni. Jaszczurki, które nie są w stanie wydostać się z jaj o własnych siłach, nie są zdolne do późniejszego życia. Młode osobniki już chwilę po wykluciu wykazują specyficzne reakcje obronne (Dieckmann 2007).

Rozdział III. Hodowla Pogona henrylawsoni w niewoli

III. 1.Popularność gatunku P. henrylawsoni wśród terrarystów

Z ośmiu ogólnie rozpoznanych gatunków australijskich agam, tylko dwie zostały wyhodowane w niewoli. Zdecydowanie najczęściej hodowany jest śródlądowy gatunek Pogona vitticeps. Natomiast Pogona henrylawsoni, chociaż konsekwentnie hodowane w Europie od co najmniej wczesnych lat osiemdziesiątych, a w USA od 1984 roku, nigdy nie były hodowane w równie dużych ilościach co Pogona vitticeps (URL1).

Pogona henrylawsoni są w dzisiejszych czasach często znajdowane w domowych terrariach ze względu na ich atrakcyjny wygląd i pokojowe zachowanie. Mimo, że nie są łatwe do znalezienia w swoim naturalnym środowisku w Australii, gdzie gęstość występowania na danym obszarze szacowana jest na bardzo małą wydaje się, że ilość tych zwierząt jest wystarczająca, aby pokryć zapotrzebowanie na nie w Europie.

Młode osobniki w pierwszych tygodniach życia są szczególnie narażone na błędy w opiece, więc bardzo ważne jest aby znać wymagania w stosunku do warunków hodowli tego gatunku w terrarium (Dieckmann 2007).

III. 2. Hodowla domowa

Utrzymanie gatunku Pogona henrylawsoni jest szczególnie podobne jak Pogona vitticeps. Główną zaletą jest jednak to, że nie osiąga podobnych rozmiarów i stąd istnieje większa korzyść przy hodowli w mniejszym terrarium. Jeden dorosły osobnik może być trzymana w szklanym terrarium o rozmiarach minimum 80x40x40 cm. Bardziej optymalne wymiary to 100x50x50 cm lub większe. Podobnie jak w przypadku zwykłej agamy brodatej nie należy trzymać ich w parach (samiec + samica). Grupy hodowlane (kilka samic, lub 1 samiec i kilka samic) należy jednak trzymać w zbiornikach większych z rozmaitymi ozdobami. Podczas dnia najcieplejsze miejsce powinno być ogrzewane przez żarówkę do okolic 45°C (w zależności od temperatury w pomieszczeniu i odległości żarówki od obudowy); temperatura otoczenia pozostałej części terrarium powinna być utrzymywana w granicach 26-29°C. Stosujemy dodatkowe oświetlenie UVB – Strefa Fergusona 3 i 4 . Gradient temperatur pozwala tym gadom na termoregulację, a co za tym idzie utrzymywanie optymalnej temperatury ciała na stałym poziomie. W nocy ogrzewająca lampka powinna zostać wyłączona, a temperatura spaść do 23-26°C. Podczas zimy w celu utrzymania dobrej kondycji naszych gadów wskazane jest obniżenie temperatury o 6°C. Pora dzienna w terrarium powinna być utrzymywana w granicach 12-14h, a w okresie krótszych dni zimowych skrócona do 8-10 h. Wilgotność względna powinna być utrzymywana w granicach 30-35%, w ciągu zimy obniżając ją do 25-30%. Utrzymywanie w/w czynników jest szczególnie ważne, aby odzwierciedlić warunki panujące w ich naturalnym środowisku, to z kolei przekłada się na stymulowanie naturalnych zachowań gadów w hodowli.

Wyposażenie terrarium powinno być proste, aby zmaksymalizować czystość i ograniczyć wzrost bakterii i grzybów. Większa część autorów (m.in. Klarsfeld) zaleca stosowanie podłoża z węglanu wapnia i piasku, powodujących zagęszczanie płynnych odpadów oraz zbijaniu ich w całość, ułatwiając czyszczenie na miejscu. Ponadto w przypadku połknięcia przez zwierzę dostarcza mu rozpuszczalny wapń. Również dużym powodzeniem cieszy się podłoże z drobnego piasku. W tym przypadku aby jednak zapobiec nadmiernemu spożywaniu podłoża jaszczurki mogą być karmione przy pomocy naczynia (miseczki). Kawałki pustaków wykorzystywane są w celu zapewnienia miejsca do odpoczynku oraz ukrycia.

Raz w miesiącu wskazane jest dezynfekowanie wszystkich szyb przy pomocy 10% roztworu wybielacza oraz przez dobre spłukanie wodą. Ponadto podczas tej czynności powinno się zastąpić podłoże, aby zapobiec gromadzeniu się pasożytów (zwłaszcza kokcydiów i owsików) (Klarsfeld 2005).

III. 3. Behawior w terrarium

W tym podrozdziale zostanie przybliżone kilka z zachowań występujących u gatunku Pogona henrylawsoni, między innymi z tego względu, iż w dużej ilości przypadków wprawiają hodowców w zakłopotanie lub nawet strach, mimo tego, że są to ich naturalne zachowania.

Częstym błędem hodowców jest złe odczytywanie zamykania oczu u tego gatunku, które odnosi się do niekomfortowej i nieprzyjemnej sytuacji, a nie jak uważa wiele osób przejaw radości i zadowolenia. Innym zachowaniem, które początkowo budzi lęk u hodowców, jest nadymanie oczu, powodujące krótkotrwałe wychodzenie gałek ocznych z oczodołów. Często jest to powiązane z wielokrotnym połykaniem. Ma to za zadanie oczyszczenie oczu oraz udział w zbliżającym się linieniu. Za pomocą muskulatury oczu zostaje napięta skóra głowy do tego stopnia, że stara skóra ulega pęknięciu. Wierzchnia warstwa skóry złuszcza się w mniej lub bardziej regularnych odstępach czasu. Do zupełnego zrzucenia starej warstwy konieczne jest, aby pomiędzy stary a nowo utworzony naskórek wniknął płyn. Woda w konsekwencji przenika higroskopijną warstwę zewnętrzną naskórka. W tym czasie jaszczurki szukają wilgotnych miejsc lub biorą kąpiel. Odrzucenie starej skóry następuje na skutek ocierania się o kamienie lub przedmioty, albo też przeciskanie się przez wąskie szczeliny. Na zjawisko zrzucania naskórka wpływa czynność gruczołu tarczowego (Lanka, Vit 1993).

Przedmioty, osobniki tego samego gatunku, jedzenie jak i ludzie zostają poznawani poprzez lizanie. Zachowanie to okazywane jest również w stosunku do znanych przedmiotów m.in. po wyczyszczeniu terrarium.

W momencie zaniku światła gady te poszukują miejsc do spoczynku, najczęściej wybierając miejsce, w którym się obecnie znajdują. Pozycja snu może wydawać się szczególnie niewygodna, najczęściej obserwując osobniki młode, gdy wiszą one prostopadle na tylnej ścianie obudowy terrarium, lub też oparte o przednią szybę.

Innym zachowaniem jest budowa legowiska, w którym zwierzęta śpią ułożone w podkowę, lub też spanie na konarach z wyciągniętymi tylnymi łapkami (Freynik 2007).

III. 4. Dostępność

Od 1972 roku eksport rodzimej fauny i flory z Australii został surowo zabroniony. Z powodu tego zakazu nie ma źródła nowych genów do istniejącej puli genowej Pogona henrylawsoni żyjącej w niewoli poza granicami Australii. Obecna w niewoli populacja jest produktem potomstwa zwierząt przywiezionych przed wprowadzeniem zakazu i od czasu do czasu przemycanych zwierząt. Ograniczona pula genowa stanowi behawioralne oraz medyczne problemy dla tego gatunku. Dodanie nowych odmian genów może rozwiązać niektóre z nich.

Chociaż Pogona henrylawsoni jak i Pogona vitticeps nie występują w środowisku naturalnym jako mieszańce, to niektórzy herpetolodzy, w szczególności Ryback celowo krzyżują te dwa gatunki jaszczurek tworząc 30 cm zwierzę wprowadzane do obrotu jako „vittikens” (Ryback 1996). Osoby, które to robią prawdopodobnie nie zdają sobie sprawy, że tworzą gady mało użyteczne w hodowli. Ponadto mieszaniec tych dwóch gatunków jest w stanie rozmnażać się i prawdopodobieństwo zanieczyszczenia poszczególnych rodów hodowlanych przez mieszańca jest zbyt duże, by gatunki czyste mogły się temu przeciwstawić. Należy zrozumieć, że rozcieńczenie czystej genetycznie Pogona henrylawsoni jest pewnym sposobem na utratę tego gatunku w niewoli (Klarsfeld 2005).

Podsumowanie

Gatunek Pogona henrylawsoni zaczyna być co raz bardziej popularny w naszych terrariach. Chociaż jaszczurki te pozostają jeszcze w cieniu dobrze znanej i lubianej Pogona vitticeps (głównie przez to, że dopiero od niedawna prowadzona jest hodowla i sprzedaż na terenie Polski), to z pewnością zasługują na szczególną uwagę, głównie przez swoje pozytywne i ciekawe w stosunku do ludzi nastawienie oraz piękne ubarwienie.

Praca ta miała na celu zapoznanie z niezwykłym gatunkiem Pogona henrylawsoni, prowadząc m.in. przez jego biologię, miejsce występowania, czy też popularność w terrarystyce. Nabyta wiedza teoretyczna oraz praktyczna została w mniejszym bądź większym stopniu przełożona na tworzenie owego tematu, bo chociaż gady są najstarszą grupą zwierząt to wydaje się, że gwałtowne wkroczenie w rozwój terrarystyki przyniósł ze sobą wiele błędnych stereotypów, wpływających głównie na zdrowie tych sympatycznych jaszczurek.

Opracowanie i źródła informacji
Opracował Kamil Wita WBiHZ w Szczecinie

Piśmiennictwo

Badham, J.A. (1976): The Amphibolurus barbata species group (Lacertilia: Agamidae). Australian Journal of Zoology, 24: 423-443 S.
Cogger, H.G. (2000): Reptiles & Amphibians of Australia, Cornell University Press, Ithaca, New York, 808 S.
Dieckmann, M. 2007. Die Zwergbartagame, Pogona henrylawsoni. Natur und Tier Verlag (Münster), 64 S.
Ehmann, H. (1992): Encyclopedia of Australian Animals. Reptiles. Angus & Robertson, Pymble/New South Wales, 496 S.
Freynik, Christian 2009. Die Zwerg-Bartagame. Vivaria Verlag, 64 S.
Greer, A.E. (1989): The Biology and Evolution of Australian Lizards, Surrey Beatty & Sons Pty. Ltd., Chipping Northon, New South Wales, 264 S.
Diesener, G. & J. Reichholf (1997). Leksykon przyrodniczy: Płazy i Gady, Przekład i adaptacja :Garbarczyk, H. i Nowakowski, E., Świat Książki, Warszawa: 120-122 S.
Hoser, R. (1997): Pogona-From an australian perspective. In: Reptilian Magazine (GB), 5 (2): 27-41 S.
Klarsfeld, J.D. & Diaz-Figueroa, O. 2005. Pogona henrylawsoni – Ecology, Medical findings, Captive Maintenance, and Breeding of the Lawson’s Dragon. Reptilia (GB) (38): 30-37 S.
Lanka, V. & Vit, Z. (1993). Leksykon przyrody: Płazy i Gady, Tłumaczenie : Jerzmanowska, M. i Lasecka-Wesołowska, E., BGW, Warszawa: 13-21 S.
Ryback, M. (1996): Vittikins Dragons. The Vivarium, 7 (6): 26 S.
Wells, R.W. & C.R. Wellington (1983): A synopsis of the class Reptilia in Australia, Australian Journal of Herpetology, 1 (3-4): 73-129 S.
Wells, R. W. and Wellington, C. R. 1985. A classification of the Amphibia and Reptilia of Australia. Australian Journal of Herpetology, Supplementary Series, (1):1-61 S