Przystosowania jaszczurek do roślinożerności

Przystosowania jaszczurek do roślinożerności

Większość współczesnych jaszczurek to drapieżniki, znacznie mniejszą ich grupę stanowią roślinożercy. W dalekiej przeszłości bogactwo roślinożernych gadów było zdecydowanie większe. Obecnie znanych jest blisko 3300 gatunków, wśród nich zaledwie ok. 90 odżywia się roślinami (najwięcej w podrzędzie Gekkota oraz Iguania).

Koewolucyjny „wyścig zbrojeń” roślin i roślinożernych jaszczurek trwa już od dziesiątków milionów lat. Zarówno rośliny jak i jaszczurki w toku ewolucji wykształciły szereg przystosowań, które ułatwiają im odpowiednio uniknięcie bycia zjedzonym lub umiejętność pozyskania pokarmu. Rośliny posiadają kolce, parzące włoski wydzielnicze, twarde tkanki osłaniające owoce i nasiona oraz związki chemiczne (taniny, alkaloidy, terpeny), które mają zniechęcić roślinożercę do spożycia rośliny. Substancje te są w mniejszym lub większym stopniu toksyczne dla gadów, dlatego zwierzęta te często unikają roślin zawierających duże stężenia tanin i krzemu. Co ciekawe, są natomiast bardziej tolerancyjne w stosunku do alkaloidów.

Głowa roślinożerców przypomina głowę żółwi, pysk jest krótki i zaokrąglony z silnymi mięśniami szczęki i językiem przemieszczającym pokarm w jamie gębowej. Zęby legwanów (Iguanidae) posiadają dodatkowe guzki i przystosowane są do cięcia pokarmu roślinnego, z kolei gruczoły solne w okolicy nosa wydalają nadmiar soli potasu i sodu, w które bogata jest ich dieta. Niektóre gatunki z rodzaju Sauromalus rozdrabniają pokarm mechanicznie w żołądku za pomocą połkniętego piasku i kamyków, tzw. gastrolitów. Podobny mechanizm stosowały liczne dinozaury oraz spotykany jest u współczesnych ptaków. Z kolei Sauromalus obesus potrafi trawić celulozę z której zbudowane są ściany komórek roślinnych. Podobnie jak przeżuwacze, posiada w swoim przewodzie pokarmowym charakterystyczną mikroflorę bakteryjną i pierwotniaki. Jaszczurka Cnemidophorus arubensis zjada swoje odchody, aby uzupełnić symbiotyczną florę układu pokarmowego oraz ponowne strawić materię organiczną. Inne jaszczurki połykają glebę w celu pobrania nowych symbiontów i uzupełnienia brakujących składników mineralnych. Uromastyx sp. związany jest z nicieniami, które ułatwiają mu trawienie, przyswajanie witamin oraz przemiany cukrów. Corucia sp. i Uromastyx sp. posiadają również specjalne zastawki w jelicie grubym, których zadaniem jest spowolnienie przesuwania się pokarmu, co ułatwia działalność symbiotycznych bakterii. Jelito grube jest u nich również dłuższe, co wydatnie wydłuża czas trawienia.

Dorosłe osobniki osiągają zwykle duże rozmiary ciała (powyżej 100g) co zmusza je do pobierania większej ilości roślinnego pożywienia. Z kolei ich młode, o niewielkich rozmiarach, chętnie odżywiają się pokarmem zwierzęcym. Mały organizm potrzebuje odpowiednio więcej energii, m.in. do szybszego i prawidłowego wzrostu. Znaczy to, że współczynnik metabolizmu przeliczony na masę ciała u młodych jest większy niż u dorosłych. Rośliny są mało kaloryczne i młode jaszczurki nie mogłyby pobrać wystarczającej ilości pokarmu do zaspokojenia swoich potrzeb energetycznych. Wyjątkiem są młode Iguana iguana, które od początku są roślinożerne. Przejście pożywienia przez ich układ pokarmowy jest znacznie wydłużony, a powierzchnia chłonna jelita stosunkowo duża. Na świecie żyje więc mało dużych, drapieżnych jaszczurek. Związane jest to najprawdopodobniej z dążeniem organizmów do ograniczenia wydatków energetycznych przeznaczonych np. na złapanie ofiary. Innym czynnikiem może być próba ograniczenia konkurencji dużych jaszczurek względem stałocieplnych ssaków. Wyjątkiem są duże warany, które polują na inne jaszczurki i małe ssaki.

Wiele z nich żyło i żyje w dużej izolacji, m.in. na wyspach. Ponadto u tych gadów, np. u Varanus gouldii, metabolizm tlenowy podczas polowania utrzymuje się na stosunkowo wysokim poziomie, co pozwala im aktywnie zdobywać pożywienie.

Duży organizm wolniej się nagrzewa, ale też wolniej traci ciepło. Znacząco ułatwia to termoregulację i pozwala zaoszczędzić energię. Scynk z rodzaju Egernia pomimo spożywania pokarmu o bardzo niskiej kaloryczności, może przetrwać dzięki ograniczaniu swojej aktywności. Taką samą zdolność, choć sezonową, wykazuje wiele gatunków jaszczurek i związane jest to z okresowym pogorszeniem się jakości pokarmu roślinnego (np. włóknienie tkanek), co minimalizuje straty energii.

Przeważająca liczba roślinożernych jaszczurek zasiedla rejony klimatu tropikalnego obu Ameryk. Związane jest to m.in. z tym, że wysoka temperatura przyspiesza trawienie pokarmu. Z kolei środowisko pustynne nie sprzyja roślinożerności. Utrudniona osmoregulacja i wydalanie nadmiaru soli, brak dostępnego pokarmu to główne tego przyczyny. W klimacie umiarkowanym mogą występować okresowe niedobory pożywienia, które wymuszają stan spoczynku i również nie sprzyjają roślinożerności.

Opracowali Kornelia Kucharska i Dariusz Kucharski na podstawie literatury:

• Bennett A. F. 1972. The effect of activity and oxygen consumption, oxygen debt and heart rate in the lizards Varanus gouldii and Sauromalus hispidis. Journal of Comparative Physiology 79: 259 – 280.
• Reilly S. M., McBrayer L. B., Miles D. B. [red.] 2007. Lizard Ecology ss. 541.
• Sokol O. M. 1967. Herbivory in lizards. Evolution 21 (1): 192 – 194.
• Sokol O. M. 1971. Lithophagy and geophagy in reptiles. J. Herpetol. 5(1): 69-71.

Liczba wyświetleń: 3513