Loading...
Sphenodontidae – hatteriowate, hatterie, tuatary
Hatterie, tuatary (Sphenodontidae) → rodzina gadów w rzędzie sfenodontów (Sphenodontida), który zaliczany jest do większej grupy (czasem określanych jako rząd) gadów ryjogłowych (Rhynchocephalia). Obecnie wyróżniamy jeden żyjący gatunek hatterii tj. Sphenodon punctatus.
Kiedy odkryto hatterię (Sphenodon punctatus) w 1831 roku, nawet nie przypuszczano jak wielką sensacją okaże się to zwierzę. Początkowo sądzono, że należy włączyć ją do rodziny agamowatych (Agamidae). Dopiero ćwierć wieku później dzięki badaniom brytyjskiego zoologa stwierdzono, że zwierzę to należy do zupełnie innego rzędu, a jego budowa jest taka sama jak zwierząt żyjących pond 80-225 mln lat temu. Hatteria należy więc do osobnego rzędu gadów obok: żółwi (Testudines), krokodyli (Crocodylia) i łuskonośnych (Squamata). Już od początku ery kenozoicznej hatteria była jedynym przedstawicielem gadów ryjogłowych. Maorysi zamieszkujący Nową Zelandię ze względu na biegnący wzdłuż karku i grzbietu grzebień nazwali ją „tuatara” co oznacza: kolczaste zwierzę.
Systematyka
Gady ryjogłowe (Rhynchocephalia) znane są z ok. 30 wymarłych już w Mezozoiku rodzajów. Rodzaj Gephyrosaurus stanowi grupę siostrzaną dla Sphenodontia, w obrębie której bazalnymi rodzajami są: pleuroakrodontyczny Diphydontosaurus oraz w pełni akrodontyczny Planocephalosaurus. Bliskim krewnym współczesnej tuatary jest świetnie zachowany jurajski Homoeosaurus, znany między innymi ze słynnego stanowiska Solnhofen w Niemczech. Hatterie oraz łuskonośne (a więc jaszczurki, amfisbeny i węże) stanowią podgromadę lepidozaurów (Lepidosauria). Grupę tą charakteryzuję szereg synapomorfii, np.: pozioma szczelina kloaki, okresowe linienie, autotomia ogona, podwójny narząd kopulacyjny (hemipenisy), czy unikalny staw kolanowy (kość strzałkowa styka się z bocznym wgłębieniem na kości udowej). Potencjalnymi przodkami łuskonośnych (Squamata), jak i Rhynchocephalia mogą być lepidozauromorfy (Lepidosauromorpha) z rodzaju Paliguana lub Saurosternon, występujące w górnym permie i dolnym triasie. Z kolei grupa późnotriasowych, latających (lotem ślizgowym), jaszczurkopodobnych zwierząt należących do Kuehneosauridae była czasem traktowana jako grupa siostrzana dla lepidozaurów (Squamata + Rhynchocephalia). Obecnie dominuje jednak pogląd, że ową grupą siostrzaną jest wczesnotriasowy rodzaj Sophineta, zawierający obecnie tylko jeden znany gatunek, Sophineta cracoviensis, odkryty w Czatkowicach koło Krakowa. W tym ujęciu Sophineta jest najbardziej spokrewniony z lepidozaurami zaś Kuehneosauridae oraz środkowojurajski Marmoretta są dla Lepidosauria grupami zewnętrznymi.
Poza lepidozauromorfami, możemy wyróżnić drugą wielką grupę gadów tj. archozauromorfy do której zaliczamy obecnie żyjące krokodyle i ptaki, a wg coraz bardziej popularnych poglądów także żółwie.
Wg klasycznej systematyki Linneuszowkiej pozycja systematyczna hatterii przedstawia się następująco:
Domena: Eukarya – eukarionty
Królestwo: Animalia – zwierzęta
Typ: Chordata – strunowce
Podtyp: Vertebrata – kręgowce
Gromada: Reptilia- gady
Podgromada: Lepidosauria – lepidozaury
Rząd: Rhynchocephalia- gady ryjogłowe
Podrząd: Sphenodontida- sfenodonty
Rodzina: Sphenodontidae- hatterie
Rodzaj: Sphenodon
Gatunek: Sphenodon punctatus
Podgatunki
- Sphenodon punctatus punctatus
- Sphenodon punctatus reischeki
Wygląd
Na pierwszy rzut oka hatteria przypomina jaszczurkę. Osiąga z ogonem ok. 60 cm (długość tułowia 19-28 cm). Głowa duża, masywna. Przez środek grzbietu i ogona biegnie grzebień trójkątnych, skórno-kostnych wyrostków. W ubarwieniu dominuje kolor ciemnozielonooliwkowy, czasem brązowy. Gdzieniegdzie występują żółtawe plamki. Brak zewnętrznych otworów słuchowych.
Występowanie
Skamieniałości Rhynchocephalia odnajdywano w Europie (np. Niemcy, Polska, Szkocja), a także Azji, Afryce i Ameryce Północnej. W triasie były pospolitymi zwierzętami, lecz z czasem zostały wyparte przez szybko rozwijające się Squamata. Rodzaj Sphenodon przetrwał na Nowej Zelandii, jednak dziś się już go tam nie spotyka w stanie naturalnym, co wiąże się głównie z introdukcją przez człowieka psów, kotów, a przede wszystkim szczurów Rattus exulans ok. 1800 lat temu. Obecnie występują na niektórych wyspach wokół Nowej Zelandii. Prowadzone są również działania mające na celu reintrodukcje hatterii na części wysp.
Aktywność
Hatterie prowadzą głównie nocny tryb życia.
Ważne cechy anatomiczne
Hatterie posiadają czaszkę typu diapsydalnego. Ten typ charakteryzuje się obecnością dwóch dołów skroniowych (występujących na obu stronach czaszki): górny i dolny, oddzielone odpowiednio od spodu, górnym i dolnym łukiem skroniowym. Górny łuk skroniowy zbudowany jest z kości: zaoczodołowej (postorbitale) i łuskowej (squamosum), zaś dolny z kości: jarzmowej (jugale) i kwadratowojarzmowej (quadratojugale).
U jaszczurek (Sauria) dolny łuk skroniowy uległ utracie. Dzięki temu uwolniona została kość kwadratowa (quadratum), która tworzy gadzi staw żuchwowy z kością stawową (articulare). Zawieszenie żuchwy na ruchomej kości kwadratowej określa się jako streptostylia. U niektórych jaszczurek, zanika również i górny łuk skroniowy (np. Pygopodidae), co pod tym względem upodabnia je do węży. Dodatkowo w przeciwieństwie do hatterii, łuskonośne posiadają skośny przebieg mięśni szczękowych. To wszystko zwiększa u Squamata możliwość rozwarcia szczęk, jak i szybkość zamykania oraz otwierania paszczy.
Hatterie w porównaniu do łuskonośnych posiadają większą komorę dla mięśni szczękowych, których przebieg jest bardziej pionowy. Powoduje to ograniczenia w szybkości zamykania szczęk jak i zmniejsza możliwości ich rozwarcia, ale daje większą siłę zgryzu. Zęby są akrodontyczne co oznacza, że przyrastają one podstawą do górnej powierzchni szczęk. Dwa przednie zęby górnej szczęki są znacznie większe od innych i znajdują się na kości międzyszczękowej. Liczba pozostałych jest niewielka, za to są one odporne na działanie dużej siły przy gryzieniu. Co ciekawe na górnej szczęce występują dwa równoległe rzędy zębów. Gdy paszcza zwierzęcia jest zamykana, pojedynczy rząd zębów na żuchwie wpasowuje się pomiędzy dwa rzędy zębów górnej szczęki. To wszystko sprawia, że tuatary sprawnie tną, kruszą i rozdrabniają pokarm, nie są zaś skuteczne w przebijaniu ciała ofiary. Z tego wszystkiego można wnioskować, że rozdzielenie się łuskonośnych i hatterii mogło być spowodowane różnymi strategiami pobierania pokarmu.
Hatterie i krokodyle są jedynymi obecnie żyjącymi gadami u których występują żebra brzuszne (gastralia). Nie mają połączenia z żebrami właściwymi, a leżą pomiędzy obręczą barkową i miednicową. Kręgi są amficeliczne,a pomiędzy nimi obecne są jeszcze resztki struny grzbietowej.
U hatterii występuje oko ciemieniowe (trzecie oko) umiejscowione w otworze ciemieniowym czaszki. Podobny organ występuje także u jaszczurek, czy przejściowo u ptaków we wczesnych okresach rozwojowych. Trzecie oko występowało także u wielu wymarłych gadów, płazów czy sylurskich ryb. U hatterii ma postać kubka wzrokowego z soczewką, siatkówką i nerwem ocznym. Jest dobrze widoczne u młodych osobników, jednak z czasem zostaje przykryte nieprzeźroczystymi łuskami. Rola oka ciemieniowego nie jest do końca poznana. Możliwe, że uczestniczy ono w regulacji cyklu dobowego, termoregulacji, czy też reguluje produkcję witaminy D3 w skórze zwierzęcia.
Hemipenisy samców hatterii są zredukowane, w zasadzie pozostała tylko para kieszonek na końcu kloaki. Kopulacja więc odbywa się podobnie jak u ptaków tj. poprzez zetknięcie się kloaki samca i samicy.
Warunki środowiskowe
Optymalna temperatura dla nich wynosi 12-16°C. Są aktywne nawet gdy temperatura ich ciała wynosi tylko 7°C. To najniższe wymagania w stosunku do temperatury wśród obecnie żyjących gadów. W związku z tym, jako że są to zwierzęta zmiennocieplne, charakteryzują się one niskim tempem przemiany materii. Ruchy tych gadów są bardzo powolne. Rano hatterie często wygrzewają się przy swoich norach, w których spędzają resztę dnia. Zwierzęta te same wykopują swoje nory, lub wykorzystują nory petreli. Żywią się głównie: owadami (zwykle chrząszcze i owady prostoskrzydłe), pierścienicami, pająkami, ślimakami lądowymi, jaszczurkami (gekony i scynki), a także pisklętami i jajami ptaków morskich (w tym petreli). Przestraszona tuatara wokalizuje, co określa się jako piszczenie/poszczekiwanie. W razie niebezpieczeństwa odrzuca ogon (autotomia), który jest następnie regenerowany.
Rozmnażanie
Zwierzęta te rozmnażają się raz na 4 lata. Sama witellogeneza trwa do 3 lat, zaś utworzenie skorupy jaja 6-8 miesięcy. Inkubacja w temperaturze 18-22°C (która jest najniższa wśród współczesnych gadów) trwa 11-16 miesięcy. Jaja w liczbie 1-18 sztuk składane są do wykopanego przez samicę w ziemi gniazda. Jaja mają ok. 3 cm i ważą ok. 4-6 g. Świeżo wyklute gady mają ok. 10 cm i ważą ok. 5 g. U hatterii występuje temperaturowa determinacja płci- TSD (temperature-dependent sex determination). Oznacza to, że płeć zarodków uzależniona jest od temperatury inkubacji jaj. TSD występuje również u wszystkich krokodyli, większości żółwi i niektórych jaszczurek.
Hatterie są zwierzętami długowiecznymi. Mogą żyć ponad 70 lat, ale przypuszcza się, że mogą one dożyć nawet 300 lat. Niezwykle interesującym faktem jest to, że samice 55-60 letnie są wciąż aktywne reprodukcyjnie. Co jeszcze ciekawsze znany jest przypadek 111 letniego samca, który spłodził 11 młodych. Przypadek ten miał miejsce w niewoli w Southland Museum (Nowa Zelandia).
Opracowanie i źródła informacji
Opracował Paweł Kaczmarek (jaszczur), na podstawie:
– Sura Piotr, Encyklopedia współczesnych płazów i gadów, Wydawnictwo Fundacja S.C., wyd. I, Nowy Sącz 2005, ISBN 83-88887-60-2
– Pianka Eric, Vitt Laurie, Lizards. Windows to the evolution of diversity, University of California Press, 2003, ISBN 0-520-24847-3
– Evans, S.E. and Borsuk−Białynicka, M. 2009. A small lepidosauromorph reptile from the Early Triassic of Poland. Palaeontologia Polonica 65, 179–202
– Evans, S.E. 2002. At the feet of the dinosaurs: the early history and
radiation of lizards
– Tałanda M. 2009. Zanik kończyn wśród gadów łuskonośnych
– Szarski H. Anatomia porównawcza kręgowców. Wydawnictwo: PWN, Warszawa 1976
– Hoyer H., Grodziński Z. Anatomia porównawcza kręgowców. PWN, Warszawa 1964
– Dobrowolska Hanna, Zwierzęta świata. Gady, PWN, wyd. II, Warszawa 1990,
ISBN 83-01-08483-9
– http://mantisshrimp.wordpress.com/2009/03/15/tuatara-most-primitive-reptile/ [dostęp: 03.11.2012]
– http://www.reptile-database.org/ [dostęp: 03.11.2012]
Liczba wyświetleń: 3621
