Testudines – żółwie

Żółwie

Żółwie (Testudines, Chelonia ) – rząd gadów (Reptilia), obejmujący 2 podrzędy (żółwie bokoszyjne i żółwie skrytoszyjne) z 12 rodzinami i ok. 300 gatunkami. Żyją na wszystkich kontynentach (z wyjątkiem Arktyki i Antarktydy) oraz w ciepłych morzach i oceanach.

Żółwie pojawiły się na Ziemi ponad 200 milionów lat temu, w triasie ery mezozoicznej. Początkowo prowadziły lądowy tryb życia. W okresie jury i kredy, kiedy nastąpił burzliwy ich rozkwit, opanowały także środowisko wodne. Najwcześniejsze ze znanych form żółwi – Żółw archaiczny (Triassochelys dux), żyjący w górnym triasie, nie jest bezpośrednią formą wyjściową dla żółwi młodszych, tych z okresu jury i kredy, a także dla żółwi współczesnych. Przemawia za tym kilka faktów: posiadanie przez tego żółwia zębów podniebiennych, pomimo znacznej redukcji zębów szczękowych (żółwie jury i kredy nie miały już zębów, tak jak nie mają ich okazy dzisiejsze), układ elementów pancerza rogowego i kostnego był odmienny od tego, który występuje u obecnie żyjących żółwi, brak płytki karkowej i inna budowa kręgów szyjnych uniemożliwiały żółwiowi archaicznemu chowanie głowy do pancerza. Triassochelys jest ważnym ogniwem w ciągu ewolucyjnym żółwi, nie rozwiązuje jednak do końca zagadki ich pochodzenia. Dlatego też stwierdzenie, że pochodzenie żółwi nie jest jeszcze znane, wydaje się być słusznym.

Wygląd żółwi współczesnych w dużej mierze nie uległ zmianie, można by nazwać je „żywymi skamieniałościami”. Nie sposób pomylić żółwia z jakimkolwiek innym zwierzęciem, choćby dzięki ich broni defensywnej, doprowadzonej niegdyś do perfekcji (czemu zawdzięczają swój sukces) pancerzowi. Ten osobliwy produkt ewolucji jest jedynym w świecie kręgowców przykładem szkieletu zewnętrznego. Podobnie jak przed milionami lat, tak i teraz żółwie posiadają ochronny pancerz, składający się z dwóch warstw; zewnętrznej (utworzonej z rogowych tarcz) i wewnętrznej (zbudowanej z kości kręgosłupa, żeber właściwych i żeber brzusznych).

Cały pancerz dzieli się na część grzbietową (karapaks) i brzuszną (plastron), połączoną z obu boków ciała za pomocą spojenia, tzw. mostu. Ogólnie pancerz żółwi lądowych jest wysoko sklepiony, o kopulastym kształcie, masywny, twardy. Taka budowa pancerza, przy przewróceniu się żółwia na grzbiet, gwarantuje mu powrót do pozycji właściwej; energiczne ruchy ciała powodują rozbujanie pancerza i przyjęcie pozycji grzbietowo-bocznej. Po zaparciu się kończynami o nierówności gruntu, zwierze z łatwością powraca do ułożenia brzusznego. Żółwie zamieszkujące środowisko wodne, mają kształt karapaksu silnie spłaszczony, opływowy. Jest on mniej wytrzymały na nacisk, ale za to jego kształt umożliwia sprawniejsze poruszanie się w wodzie.

U grupy wodnych żółwi miękkoskorupowych (Trionyx – żółwiaki) pancerz uległ uwstecznieniu, a zamiast płytek rogowych okrywa go miękka, gruba skóra. Z kolei u wielkiego morskiego Żółwia skórzastego (Dermochelys coriacea) kostne elementy pancerza całkiem zanikły, a ich miejsce zajmują drobne płytki, osadzone w skórnej powłoce, tworząc nowy, mozaikowy pancerz. Budowa kończyn żółwi zależy od środowiska w jakim żyją (np. słoniowate u „olbrzymów z Galapagos” czy wiosłowate u żółwi morskich). U wszystkich gatunków kończyny zakończone są pięcioma pazurkami (wyjątek stanowi Źółw stepowy (Testudo horsfieldii), który, jako jedyny, ma cztery pazury)

Obecnie znanych jest około 335 gatunków żółwi, które zamieszkują niemal wszystkie kontynenty: Amerykę Północną i Południową, Afrykę, Australię, Azję i Europę. Ze względu na swą zmiennocieplność, gady te najliczniej występują w strefie klimatycznej tropikalnej i subtropikalnej. Niemniej ich zasięg obejmuje również tereny strefy umiarkowanej. Wraz ze stopniowym spadkiem temperatury otoczenia następuje spowolnienie tempa przemiany materii, reakcje fizjologiczne niemal zamierają i zwierzę popada w odrętwienie, zwane snem zimowym (hibernacja). Stan ten jest odwracalny, a jego długość zależy od warunków klimatycznych. W basenie Morza Śródziemnego nie przekracza 3- 4 miesięcy, ale na obszarach Ameryki Północnej czy Skandynawii trwać może nawet 9 miesięcy. W Polsce, jedyny przedstawiciel tych gadów Żółw błotny (Emys orbicularia) zapada w sen zimowy w końcu października lub na początku listopada, natomiast budzi się na początku kwietnia. Niektóre gatunki, np. Żółw stepowy, zdolne są znieść nawet krótkotrwałe przemarznięcie. Natomiast żółwie na Półwyspie Bałkańskim przeżywają dwudziestostopniowe mrozy. Jak widać, świadczy to o wielkich zdolnościach adaptacyjnych niektórych gatunków. W odrętwienie podobne do snu zimowego, gady zapadają również niekiedy podczas suchego i gorącego lata (co ratuje je przed przegrzaniem i odwodnieniem). Stan ten nazywamy snem letnim (estywacją), który niekiedy łączy się ze snem zimowym (np. u Żółwi stepowych). Żółwie zamieszkują różnorodne środowiska: od suchych i niegościnnych półpustyń, poprzez sawanny, stepy, tropikalne lasy, tereny kamienisto- tropikalne, jak również morza, rzeki, jeziora, stawy, sadzawki, bagna.

Żółwie, jako jedyne spośród gadów zostały oczyszczone z jakiejkolwiek demoniczności. W wielu mitologiach Starego i Nowego Świata pełni on rolę niezastąpioną dla istnienia ludzkości. W hinduskich wierzeniach nasz glob spoczywa wprawdzie na trzech słoniach-te jednak stoją na olbrzymim żółwiu. U Siuksów natomiast Wszechświat jest naczyniem w skorupie żółwia. Spłaszczona jej dolna część (plastron) symbolizuje Ziemię, wypukła zaś (karapaks)- sferę niebiańską. W Tajlandii rozpowszechnione jest wierzenie, że w ciele Żółwia świątynnego (Hieremys annandalei) znajduje schronienie dusza człowieka w odwiecznej wędrówce ku osiągnięciu nirwany. Dlatego zwierzę to starannie wyswobadzane jest z sieci rybaków i ratowane z opresji. Istnieją specjalne świątynie (np. Wat-Po w Bangkoku) gdzie Żółwie świątynne znoszone są i otaczane wyjątkową opieką.

Niezależnie jednak od powyższych przykładów czczenia żółwi, gady te nawet w tych samych krainach łowione są z upodobaniem dla smacznego mięsa, a ich jaja też cieszą się dużym popytem. Co roku liczba gatunków żółwi zmniejsza się znacznie, co doprowadziło niektóre z nich do zagrożenia całkowitym wyniszczeniem (patrz wykaz poniżej tekstu). Najczęstszą przyczyną odłowu żółwi z ich naturalnego środowiska, są walory smakowe ich mięsa, jak również cenione „w kuchni” jaja. Poza tym jaja żółwi wykorzystywane są do produkcji kremów kosmetycznych i olejków. Dodatkowo coraz bardziej popularna staje się hodowla tych gadów; w tym celu w południowej części Europy masowo odławiany był Żółw grecki i mauretański, we wschodniej Żółw stepowy. Wyspy Galapagos przez długie lata stanowiły naturalną spiżarnie dla załóg żaglowców, zaopatrujących się w świeże mięso Żółwi słoniowych i olbrzymich. Coraz rzadziej spotyka się w morzach Żółwia szylkretowego,z którego skorupy wyrabia się cenne drobiazgi galanteryjne (z tzw. szylkretu).

Rządy państw, w których żółwiom grozi zagłada, wprowadziły przepisy prawne zakazujące handlu i odławiania tych zwierząt. Niektóre gatunki zostały objęte całkowitą ochroną. Obok prawnego postępowania podejmuje się równocześnie działania praktyczne: utworzone zostały ośrodki hodowlane, w których żółwie są rozmnażane i następnie wypuszczane na wolność, prowadzone są próby sztucznego wylęgu i odchowu żółwi z jaj zebranych w środowisku naturalnym i po udanym eksperymencie, ponownie zasiedlanie osobnikami mogącymi samodzielnie w tym środowisku przetrwać. Wspomniany wyżej Żółw błotny (Emys orbicularia) od 1935 roku wpisany został do „Polskiej Czerwonej Księgi” i znajduje się pod ścisłą ochroną. Utworzono ponadto rezerwaty faunistyczne, w których ochronie podlegają stanowiska żółwi: Orłowo Małe k. Nidzicy, Drzeczkowo k. Leszna, Kowalki k. Rypina, Żółwie Błota na Pojezierzu Łęczycko- Włodawskim.

Żółwie są naprawdę ciekawym obiektem do obserwacji. Mylne jest stwierdzenie, że ich życie jest nudne i nieciekawe. Ich różnorodność w wyglądzie, zachowaniu nie pozwoli nam się przy nich nudzić. Ich obyczaje, nie wszystkie jeszcze dokładnie poznane, bardzo widowiskowe zaloty (choć nieraz gwałtowne a niekiedy nawet agresywne) z pewnością dostarczą wielu ciekawych odkryć, obserwacji. Zachęcam do hodowania tych zwierząt, które są wdzięcznym przyjacielem na całe życie.

Wykaz gatunków żółwi ginących i zagrożonych wyginięciem

Gatunki żółwi ginących

• Carretta caretta (Karetta)
• Chelonia mydas (Żółw jadalny-syn. Żółw zielony)
• Dermochelys coriacea (Żółw skórzasty)
• Gopherus agassizi
• Lepidochelys olivacea
• Psammobates geometrica

Gatunki żółwi zagrożonych wyginięciem

• Batagur baska
• Chrysemys rubriventris bangsi
• Eretmochelys imbricata (Żółw szylkretowy czyli bissa)
• Geochelone elephantopus (Żółw słoniowy); podgatunek Geochelone elephantopus phantastica reprezentowany jest obecnie przez jednego osobnika, znalezionego na wyspie Fernandina w 1906 roku
• Geochelone radiata (Żółw promienisty)
• Geochelone yniphora
• Geoclemys hamiltoni
• Gopherus flavomarginata
• Kachuga tecta tecta
• Lepidochelys kempi
• Lissemys punctata punctata
• Melanochelys tricarinata
• Morenia ocellata
• Podocnemis expansa
• Podocnemis unifilis
• Psuedemydura umbrina (najrzadszy żółw – zaledwie 30 sztuk)
• Pyxis arachnoides
• Terrapene coahuila

 

Czy wiesz, że żółwie… ?

 

Liczba wyświetleń: 1556