Trichoptera – chruściki

Trichoptera – chruściki → rząd owadów (Insecta). 7.000 gatunków, z czego wykazano z terenu Polski ponad 270.

Są to owady przeważnie małej lub średniej wielkości. Długość ich ciała mieści się w przedziale 2 – 40 mm, a rozpiętość skrzydeł do 80 mm. Pokrojem ciała przypominają niektóre motyle (Lepidoptera), z którymi są blisko spokrewnione. Posiadają długie, nitkowate czułki. Głowa ortognatczna z parą dużych oczu złożonych i często występującymi trzema przyoczkami. Aparat gębowy różnego typu od gryzącego do ssącego (w zależności od trybu życia gatunku). Tułów dobrze rozwinięty, zwłaszcza śródtułw i zatułów. Posiadają dwie pary błoniastych skrzydeł o podobnej budowie. Ich powierzchnia jest często owłosiona lub pokryta łuskami, podczas spoczynku składane są dachówkowato na odwłoku. Pierwsza para jest przeważnie większa od drugiej. Nogi długie dość smukłe, na goleniach ostrogi i kolce. Odwłok zbudowany z dziesięciu członów, przy czym ostatni mocno przekształcony.

Stadia larwalne występują w wodach. Larwy, żyjące w domkach z różnorodnego materiału, swoim kształtem przypominają gąsienice. Domki stanowią ich ochronę i balast, zapobiegający porwaniu ich przez strumień wody. Inne, bezdomkowe, przypominają bardziej kampoidalne larwy chrząszczy pływakowatych (Dytisicdae). Są roślinożerne lub drapieżne, łowiące swoje ofiary w sieci. Niektóre gatunki są filtratorami. Dorosłe osobniki nie oddalają się na ogół od wody, są aktywne głównie wieczorami.

Przykładowe gatunki: bagieniec (Limnophilus flaricaris), chruścik (Phryganea grandis).

 

---

 

Postacie dorosłe żyją od kilku tygodni do kilku miesięcy. Lot imagines trwa od wiosny do późnej jesieni, czasem przedłuża się również na okres zimowy – zwłaszcza u gatunków górskich. U samic niektórych gatunków wysokogórskich, aktywnych w zimie, skrzydła są zredukowane. Może występować diapauza. Niektóre gatunki chronią się do jaskiń w okresie lata (np. Stenophylax). Gatunki z wód okresowych „czekają”, aż do jesieni, aby złożyć jaja (brak siedliska do życia larw).

Jaja składane są pojedynczo lub w pakietach w galaretowatej osłonce na roślinności nadwodnej, gałęziach lub bezpośrednio do wody. Niektóre samice schodzą pod wodę, aby tam złożyć jaja, np. na kamieniach. Rozwój jaja zależnie od temperatury trwa od 2 do 4 tygodni. W rozwoju nie występuje nigdy diapauza jajowa. Diapauza, czyli okres spoczynkowy, może zachodzić w różnych stadiach larwalnych, w stadium poczwarki lub imago. Jeżeli jaja złożone zostały na roślinności nad wodą, kaja lub wylęgające się larwy są spłukiwane przez deszcz lub wylęgające się larwy spadają wprost do wody.

W stadium jaja może czasem występować diapauza (okresowe zwolnienie, zatrzymanie rozwoju, w oczekiwaniu na sprzyjające warunki). Z jaj wylęgają się larwy pierwszego stadium, które mogą czasowo przebywać w galaretowatej substancji pozostającej z kładki jajowej. Rozwój trwa zazwyczaj jeden rok (jedno pokolenie w roku). Cykliczność rozwoju bardziej wyraźne jest u gatunków klimatu umiarkowanego. Uwarunkowane jest to nieciągłościa warunków środowiskowych. Niektóre gatunki mają dwa pokolenia w roku (zwłaszcza w ciepłych jeziorach). Acykliczność rozwoju obserwowana bywa u gatunków źródliskowych, częściowo także u gatunków zasiedlających zimne wody, gdzie rozwój trwać może dwa lata. Może występować diapauza w stadium larwy. Wylęgające się larwy mają wydłużony kształt, silnie sklerotyzowaną głowę i dobrze rozwinięty aparat gębowy. Oddychają za pomocą nitkowatych skrzelotchawek lub wymiana gazowa następuje poprzez całą powierzchnię ciała. Większość larw chruścików buduje przenośne domki. Wielkość larw waha się od 2 do 40 mm, długość domku dochodzi do 50-60 mm.

Larwy (na zdjęciu larwa z rodziny Phryganeidae w osłonce) i poczwarki zasiedlają wszystkie typy wód śródlądowych i niektóre zalewy morskie. Tylko kilka gatunków z rodziny Chathamiidae z Nowej Zelandii i Australii żyje w środowisku morskim – co jest niezwykłe jak na owady. Poczwarki również występują w środowisku wodnym, za wyjątkiem niektórych gatunków. Larwy niektórych gatunków żyją w leśnej ściółce (wtórny lądowy tryb życia), niektóre inne w starszych stadiach wychodzą na ląd do siedlisk wilgotnych. Dotyczy to niektórych gatunków zasiedlających źródła helokrenowe. Przepoczwarczenie następuję więc w środowisku lądowym. Podobnie bywa w przypadku nielicznych gatunków zasiedlających wody okresowe, kiedy przepoczwarczenie może następować poza środowiskiem wodnym – w tym przypadku larwa nie opuszcza wody, lecz zbiornik wysycha.

Larwy chruścików są pospolite w wodach śródlądowych i są jednym z liczniejszych elementów makrobentosu – nierzadko dominującym, zarówno pod względem liczby osobników jak i biomasy. Jeśli nie liczyć jeszcze liczniejszych muchówek (Diptera) – to są najważniejszym elementem makrobentosu, zwłaszcza w regionach neotropikalnych. Gatunki są zazwyczaj wrażliwe na zanieczyszczenia wód i dlatego bywają wykorzystywane jako bioindykatory.

Larwy budują różnorodne konstrukcje (sieci łowne, norki, przenośne domki) wykorzystując jedwabne nici, produkt gruczołów wargowych. Stadia larwalne chruścików reprezentują różnorodne grupy troficzne oraz zróżnicowane strategie życia.

Przepoczwarczenie odbywa się w domku ostatniego stadium larwalnego lub specjalnie zbudowanym kokonie. Przepoczwarczenie zazwyczaj odbywa się w środowisku wodnym. Wyjątkiem mogą być gatunki zasiedlające zbiorniki astatyczne (na skutek wysychania poczwarki znajdują się w typowym środowisku lądowym) lub gatunki, które w ostatnim stadium larwalnym opuszczając zbiorniki wodne. Poczwarka za pomocą długich żuwaczek przecina kokon i wypływa na powierzchnię zbiornika wodnego, wypełza na rośliny, gałęzie lub kamienie i tam odbywa się linka.

Budowę domku larwa rozpoczyna od sieci, w którą następnie wbuduje elementy tworzące domek. Dobór materiału zależy od środowiska, w którym znajdują się larwy, jak również od genetycznie uwarunkowanego behawioru. Niektóre larwy budują tylko sieci, z których tworzą obszerne budowle: wyściełane norki, korytarze, sieci łowne. Wewnątrz nich larwy mogą swobodnie się poruszać. Sieci służą również do łowienia zdobyczy. Otwór takiej budowli skierowany jest zawsze pod prąd wody, dzięki czemu wpadają w nią liczne organizmy wodne stanowiące pokarm larw chruścików.

Jakkolwiek poszczególne gatunki budują swoje konstrukcje w określony sposób i z określonego materiału, to wykazują duże zdolności adaptacyjne i w przypadku braku odpowiedniego materiału używają innego. Zwykle z domku wystaje głowa i przednia część ciała, jednak mogą się w nich też całkowicie schować.

Domek chruścika może pełnić różnorodne funkcje. Przenośny, rurkowaty domek wspomaga oddychanie (głównie w zbiornikach wód stojących). Drugą istotną funkcją jest kamuflaż przed dużymi drapieżnikami wykorzystującymi narząd wzroku (ryby, ptaki). Domki zbudowane z materiału roślinnego, detrytusu czy części mineralnych, znakomicie upodabniają do otaczającego podłoża lub siedliska. Wystarczy jednak poczekać cierpliwie parę minut, aby zobaczyć jak „rusza się dno”. W odniesieniu do drapieżników o wielkości zbliżonej do chruścików (chrząszcze wodne, niektóre biegacze – Carabidae, pluskwiaki wodne, ważki), domek stanowi swoistą osłonę mechaniczną. Norki wyściełane nicią jedwabną również służą za schronienie. Przedłużeniem takiej norki (części mieszkalnej) mogą być „nici sygnalizacyjne” – informują drapieżnego chruścika o „przechodzących” ofiarach, które nieopatrznie „potykają” się o takie przemyślnie rozpięte nitki. W końcu chruściki mogą budować sieci łowne, często spotykane w wodach bieżących.

Ze wszystkich przejawów życia chruścików od dawna najczęściej wzbudza uwagę zdolność larw do wytwarzania skomplikowanych budowli mieszkalnych. W obrębie rzędu Trichoptera można odnośnie behawioru budowlanego wyróżnić pięć grup:

1. Larwy, które pozbawione są domku larwalnego, lecz budują jak wszystkie inne tylko domek poczwarkowy. Zaliczane są tu Rhyacophilidae.
2. Larwy, które budują przytwierdzone (stałe) domki, te u licznych grup mogą być połączone z sieciami łownymi (Hydropsychidae).
3. Larwy, które swój pierwszy okres spędzają bez domku i po raz pierwszy w stadium ostatnim stawiają przenośne domki, rozmaicie zbudowane: Hydroptilidae.
4. Larwy budujące disymetrycznie skonstruowane, przenośne domki w kształcie pancerza żółwia: Glossosomatidae.
5. Larwy budujące przenośne, w zasadzie cylindryczne domki rozmaicie skonstruowane (Limnephilidae, Lepidostomatidae, Leptoceridae, Goeridae, Sericostomatidae, Molannides).

Larwy są bardzo zróżnicowane pod względem ekologicznym. Żyją we wszystkich wodach słodkich śródlądowych. Najbogatsza pod względem ilościowym i jakościowym fauna chruścików występuje w potokach, strumieniach i chłodnych górskich rzekach. Mniej liczna fauna chruścików zasiedla duże rzeki i wody stojące, zwłaszcza ciepłe. Wiele gatunków żyje w wodach okresowych, nieliczne w torfowiskach. Larwy kilku gatunków żyją w wilgotnej ściółce (wtórny lądowy tryb życia). W szczególnych przypadkach środowiskiem życia jest cienka błonka wody (około 2 mm). Dotyczy to gatunków żyjących w źródłach, na obmywanych wodą skałach i tropikalnych gatunków żyjących w lesie deszczowym – na pniach drzew nieustannie ociekających wodą.

Wszystkie te przypadki są jednak wyjątkami potwierdzającymi regułę, że larwy Trichoptera żyją w wodzie i prawie bez wyjątków przydennie. Planktonowe i nektoniczne larwy chruścików są nieznane, chociaż niektóre (Leptocerus, Triaenodes, Setodes) wraz z lekkimi domkami i przy pomocy swoich specjalnie zbudowanych odnóży pływnych są w stanie dobrze pływać.

W rzekach widoczne jest strefowe rozmieszczenie larw, zarówno w profilu podłużnym – od źródeł do ujścia, jak i w profilu poprzecznym (różne gatunki preferują inne siedliska). Wiele analiz pozwala na wyróżnienie w jeziorze trzech głównych stref istotnych dla rozmieszczenia chruścików:

1. strefy najpłytszego litoralu nie zarośniętego,
2. strefy helofitów (najpłytszy litoral zarośnięty przez roślinność wynurzoną),
3. strefy roślinności elodeidowej (strefy głębszego litoralu).

W jeziorach wyróżniono też trzy grupy ekologiczne chruścików:

1. limnebionty (gatunki jeziorne, wyłącznie lub głównie występujące w jeziorach),,
2. limnefile (gatunki jeziorolubne, często i licznie występujące w jeziorach),,
3. limnekseny (gatunki przypadkowe w jeziorach).

Larwy chruścików reprezentują niemalże wszystkie konsumenckie formy odżywiania się. Są wśród nich drapieżcy (Rhyacophilidae, Polycentropodidae), detrytusofagi (Philopotamidae, Limnephilidae), fitofagi (Hydroptilidae, Leptoceridae), gatunki wszystkożerne (Limnephilidae, Phryganeidae, Mollanidae). Niektóre są wyspecjalizowanymi glonojadami (Hydropilidae) lub żywią się gąbkami (Leptoceridae: Ceraclea). Pod względem funkcjonalnym można wyróżnić aktywnych drapieżców („napadaczy”), zbieraczy, filtratorów, „wysysaczy-glonopijców”, rozdrabniaczy.

Wśród chruścików znajdują się gatunki o bardzo zróżnicowanych strategiach życia i walencji ekologicznej. Trichoptera wszystkich stadiów są zjadane przez ryby i często tworzą ich podstawowy pokarm. Na jajach trafiają się wysysające je wodne roztocza, inne roztocza wodne (Hydracarina) pasożytują na imagines. Potencjalnymi wrogami larw są drapieżne larwy innych owadów wodnych (Plecoptera, Megaloptera, Trichoptera, Coleoptera). Latające imago stanowią pokarm ptaków i nietoperzy, a często stają się, przede wszystkim podczas dłuższego okresu deszczowego, ważną rezerwą pokarmową dla piskląt ptaków śpiewających (np. jaskółek), ponieważ są one jedynymi owadami latającymi także w czasie deszczu. Imagines spędzające lato w jaskiniach są zjadane, często w dużej liczbie, przez małe ssaki owadożerne.

Praktycznie nie funkcjonują polskie nazwy gatunkowe. W niektórych starszych opracowaniach pojawiają się nazwy” bagieniec, wodosówka itp. Warto byłoby uzupełnić te nazwy. W związku z tym zwracam się z prośba o nadsyłanie lokalnych i regionalnych nazw chruścików. Będę je chciał przypisać konkretnym gatunkom. Z jednej strony pozwoli to na upowszechnienie polskich nazw gatunkowych (łacina dla hobbystów jest trudno przyswajalna), a z drugiej utrwalone będą lokalne i unikalne określenia chruścików.

P.S. Właśnie powstaje nieformalna grupa „chruścikolubów”. Naszym celem będą wspólne wyjazdy, spotkania i wzajemne uczenie się także rozpoznawania chruścików. Prawdopodobnie podejmiemy decyzje o utworzeniu Sekcji Trichopterologicznej w ramach Polskiego Towarzystwa Entomologicznego (choć cały czas otwarci będziemy cały czas na niezrzeszonych woluntariuszy). Chcemy łączyć naukowy profesjonalizm z pasja i zaangażowanie „amatorów”- woluntariuszy.

 

Tekst ukazał się w „Notatkach Entomologicznych” 2001, t. 2. z. 2. str.: 52-56.

.Stanisław Czachorowski
Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska, UWM w Olsztynie
10-561 Olsztyn, ul. Żołnierska 14
www.uwm.edu.pl/wbiol,
www.uwm.edu.pl/keios

Chruściki Polski – lista gatunków (2002)

Liczba wyświetleń: 965